Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Қимматбаҳо 
металлар бозори 
иштирокчилари 
Қазиб олувчи 
саноат 
корхоналари 
Қайта 
ишловчи 
саноат 
корхоналари 
Биржалар 
Инвесторлар 
Банклар 
Профессионал 
воситачилар 

---

107 
 
9.2. Oltin bozori amal qilish mexanizmi
43
 
Hozir  deyarli  har  bir  manfaatdor  kishi  jahon  oltin  bozoriga  kirish  va  oʻz 
mablagʻlarini  bu  qimmatbaho  metallga  sarflashi  mumkin.  Bunda  oltin  faqat 
moddiy yuk tarzida emas, balki foizli depozit sifatida ham ishtirok etishi mumkin. 
Bundan  tashqari,  oltindan  sezilarli  daromad  keltiruvchi  shoshilinch  bitimlarda 
foydalaniladi.  Ayniqsa  inqirozli  vaziyatlar  davrida,  yigʻilgan  mablagʻlarning 
boshqa vositalari va mablagʻlarini investitsiya qilish kerakli samarani koʻrsatmasa, 
oltinga investitsiya qilish nisbatan risksiz hisoblanadi. 
Oltin kapitalni, boylikni yoki farovonlikni oʻlchashning eng eski va samarali 
oʻlchovi hisoblanadi. Oltin bilan birga shu maqsadlarda boshqa rangli metallardan 
ham  foydalanilgan.  Insoniyat  tarixi  davomid  uzoq  davrlar  mobaynida  oltin  pul 
vazifasini  bajarib  keldi,  keyin  pul  ekvivalenti  boʻlib  hisolana  boshladi.  XIX-XX 
asrlarda  iqtisodiyotning  rivojlanishiga  uning  negizida  qaror  topgan  “Oltin 
standarti” tizimi katta taʼsir koʻrsatdi. Oltin oldida milliy chegaralar ham chekindi 
va  XX  asrning  taxminan  70-yillarigacha  u  jahon  valyuta  tizimining  asosi  boʻlib 
xizmat  qildi,  shu  munosabat  bilan  qimmatli  metallar  bilan  bajariladigan 
operatsiyalar  qattiq  nazoratga  olingan  edi.  Asosan  operatsiyalar  monitar  siyosat, 
davlatlar  va  xalqaro  moliya  tashkilotlari  darajasida  amalga  oshirilar  edi.  Biroq 
tizimda toʻplanib qolgan ziddiyatlar natijasida sifat jihatidan oʻzgarishlar yuz berdi 
va  valyuta  kurslari  qatʼiy  belgilangan  kurslardan  oʻzgaruvchi  kurslarga  aylandi. 
Natijada,  oltinning  roli  oʻzgardi,  yuridik  jihatdan  u  jahon  valyuta  aylanmasidan 
chiqib  ketdi.  Oltin  bilan  bitimlarning  liberallashuvi  boshlandi,  xususiy 
shaxslarning  metallga  egalik  qilish  huquqi  kengaydi.  Qimmatli  metallar  bozori 
butunlay  oʻzgarib  ketdi,  bozorning  tuzilmasi  ham,  uning  ishtirokchilari  tarkibi 
ham,  bozordagi  operatsiyalar  spektri  ham  oʻzgardi.  Hozir  oltin  toʻlov  vositasi 
sifatida  boshqa  ishlatilmaydi,  biroq  u  iqtisodiy  munosabatlar  tizimini  tark  etgani 
ham  yoʻq.  Bugungi  kunga  kelib  jahon  oltin  bozori  davlat  tomonidan  juda  kam 
tartibga solinadigan ichki va xalqaro bozorlar yigʻindisidan iborat. Bu qimmatbaho 
metallning oʻzi bilan ham, hosilaviy vositalar bilan ham kunu-tun va global savdo 
qilishni  taʼminlaydi.  Jahon  oltin  bozorida  talab  tuzilmasini  shartli  ravishda  uchta 
sektorga  ajratish  mumkin  –  barcha  darajalarda  tezavratsiya,  sanoat-maishiy 
isteʼmol,  chayqovchilik  bitimlari.  Taklif  yangi  qazib  olingan  qimmatli  metallar, 
xususiy  va  davlat  zaxiralarini  sotishdan,  ikkilamchi  oltinni  boʻlgan  xomashyoni 
qayta  ishlash  va kontrabandadan  iborat. Taklifning asosiy  manbalari  yangi oltinni 
ishlab chiqaruvchilar, asosiy xaridorlar - uni sanoat maqsadlarida foydalanuvchilar 
hisoblanadi.  Bularning  ikkalasi  ham  turli  omillar  munosabati  bilan  bozorda 
muntazam paydo boʻlmaydi. Ammo qimmatli metallar bozoridagi koʻtarilishlar va 
tushishlar toʻgʻrisida biz keyinroq gaplashamiz. 
Xalqaro  oltin  bozorlari  Syurix,  Gonkong,  London,  Nyu-York,  Dubay  kabi 
shaharlarda  joylashgan.  Xalqaro  bozorlarning  uncha  koʻp  boʻlmagan 
ishtirokchilariga  nisbatan  yuqori  talablar  qoʻyiladi.  Bunday  ishtirokchilar  odatda 
obroʻsi yuqori va moliyaviy ahvoli yaxshi boʻlgan ixtisoslashgan kompaniyalar va 
yirik  banklardir.  Qimmatbaho  metallar  bilan  yirik  operatsiyalar  bozorlarda  kunu-
                                                
43
Мазкур параграф 
https://www.instaforex.com/oz/gold
 сайти махлумотлари асосида киритилди. 

---

108 
 
tun  oʻtkaziladi,  bu  esa  oltinga  aloqasi  boʻlgan  keng  tarmoqlangan  mijozlar 
tarmogʻi  bilan  taʼminlanadi.  Operatsiyalar  qatʼiy  tartibga  solinmagan,  qoidalarni 
bozor ishtirokchilarining oʻzlari belgilashadi. Oltinning ichki bozorlari - bular bitta 
yoki bir nechta mamlakatning bozorlari boʻlib, ular asosan  mahalliy investorlarga 
moʻljallangan.  Ular  erkin  va  tartibga  solinuvchi  bozorlarga  boʻlinadi.  Erkin 
bozorlarga  koʻpchilik  Yevropa  bozorlari,  masalan,  Milan,  Parij,  Amsterdam, 
Frankfurt-na-Maynedagi  bozorlar  kiradi.  Tartibga  solinuvchi  bozorlarga  – 
koʻpchilik uchinchi dunyo mamlakatlari bozorlari kiradi. Ichki bozorlarda bitimlar 
asosan  mayda  quymalar  va  tangalar  bilan  amalga  oshiriladi,  hisob-kitob  vositasi 
sifatida  esa  mahalliy  valyutalar  ishtirok  etadi.  Qora  bozorlar  toifasiga  Osiyo 
qitʼasidagi ayrim  mamlakatlarning oltin bozorlari kiradi. Ularning vujudga kelishi 
oltin  bilan  operatsiyalarni  amalga  oshirishga  yoppasiga  davlatlar  tomonidan 
cheklashlar  kiritilishi  bilan  bogʻliq.  Qora  bozorlar  yopiq  bozorlar  bilan  parallel 
ravishda  mavjuddir.  Qora  bozorlar  -  bu  radikal  tarzda  tashkil  etilgan  ichki 
bozorlarning bir shakli boʻlib, bu yerda oltinni olib kirish/olib chiqish taqiqlangan 
va  soliq  tartibi  tufayli  qimmatli  metallar  bilan  savdo  qilish  ichki  narxlar  jahon 
narxlaridan ortiq boʻlgani sababli foyda keltirmaydi. 
Tabiiy  oltin  bilan  amalga  oshiriladigan  operatsiyalarning  eng  katta  hajmi 
London va Syurixga toʻgʻri keladi. Dastlab oltin bilan savdo qilishning katta qismi 
Londonga  toʻgʻri  kelar  edi,  bunga,  xususan,  metallni  Britaniya  Hamkorlik 
mamlakatlaridan  (avvalo,  JARdan)  yetkazib  berilishi  imkon  bergan  boʻlib,  bu 
mamlakatlarni  qimmatbaho  metall  bilan  savdo  savoli  tarzda  tashkil  etilgani  jalb 
qilar  edi.  Oltin  Londondan  Yevropa  qitʼasiga,  u  yerdan  Yaqin  va  Uzoq  Sharq 
mamlakatlariga koʻchirilar edi. 
Metallni  oldi-sotdi  qilishning  joriy  operatsiyalari  bitim  tuzilgan  kundan 
keyin  2  ish  kunida  valyutalash  sanasi  (metall  va  valyutani  hisobdan  chiqarishni 
belgilash  sanasi)  bilan  spot  sharti  bilan  amalga  oshiriladi.  Joriy  amallarning 
xalqaro  bozori  spot-bozori  (spot  market)  deb  ataladi.  Spot  shartlaridagi  lotning 
stardart oʻlchami besh ming troya unsiyasini tashkil etadi. Troya unsiyasi  – jahon 
amaliyotida umum qabulqilingan qimmatli metallarning ogʻirligini oʻlchovi boʻlib, 
u  31,1034807  grammdan  iborat.  Mazkur  amallarni  bajarishdan  maqsad  kredit 
tashilotining  qimmatbaho 
metallar 
fondini  shakllantirish 
yoki 
mijozlar 
buyurtmasini  bajarish  hisoblanadi.  Tabiiy  oltin  bilan  narx  parametrlarini  aniqlash 
uchun tayanch nuqtasi London bozori narxi, loko London (“loko” atamasi metallni 
yetkazib  berish  joyini  anglatadi)  qimmatbaho  metallar  bilan  bitim  tuzishning 
muhim sharti hisoblanadi.