Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

oʻntaligi, milliard AQSH dollarida
40
 
 
Rivojlanayotgan  xalqaro  aksiyalar  bozoriga  rivojlanayotgan  davlatlar  va 
oʻtish  iqtisodiyoti  mamlakatlari  kiritilgan  holda  ular  oʻsish  surʼati  yuqoriligi,  risk 
darajasi  yuqoriligi,  kapitallashuv  darajasining  pastligi  va  huquqiy  tartibga  solish 
mexanizmining  takomillashmaganligi,  ayni  paytda  rivojlanishda  ekanligi  kabilar 
bilan tavsiflanadi. 
Jahondagi  mashhur  moliya  institutlari  tomonidan  ishlab  chiqilgan  xalqaro 
aksiyalar  indekslari  xalqaro  aksiyalar  bozori  rivojlanish  indikatorlari  hisoblanadi. 
Dastlabki  xalqaro  fond  indekslaridan  biri  EAFE  Index  (Yevropa,  Avstraliya  va 
Uzoq  sharq  fond  indeksi)  hisoblanib,  Buyuk  Britaniya,  Yaponiya,  Fransiya, 
Germaniya,  Gonkong,  Shveysariya,  Avstraliya,  Italiya,  Gollandiya,  Malayziya, 
Avstriya  va  boshqa  jami  21  ta  davlatdagi  2000  dan  ortiq  kompaniyalar  aksiyalari 
asosida aniqlanadi. Shuningdek  xalqaro aksiyalar bozori  indekslari sifatida  Buyuk 
Britaniya  aktuariylari  instituti  tomonidan  ishlab  chiqilgan  FTW  indeksi  (The 
Financial  Times  World  Index),  GlobalIndex,  SB-RGE  kabilarni  ham  keltirish 
mumkin.  Shuningdek,  1999  yildan  DJGTIndex  ham  hisoblanib,  dunyodagi  8  ta 
yirik  fond  bozorlariga  ega  davlatlar  –  AQSH,  Buyuk  Britaniya,  Fransiya, 
                                                
40
https://www.statista.com/statistics/264661/domestic-market-capitalization-worldwide-top-10/
 
 -
 5 000
 10 000
 15 000
 20 000
Франкфурт фонд биржаси 
Шенжен фонд биржаси 
Торонто фонд биржаси 
Евронекст 
Гонгконг фонд биржаси 
Шанхай фонд биржаси 
Токио фонд биржаси 
Лондон фонд биржаси 
NASDAQ
Нью-Йорк фонд биржаси 
 1 766    
 2 285    
 2 781    
 3 321    
 3 325    
 3 986    
 4 485    
 6 187    
 6 831    
 19 223    

---

101 
 
Yaponiya,  Germaniya,  Italiya,  Shveysariya  va  Gollandiyadagi  50  ta  kompaniya 
asosida hisoblanadi. 
1998 yil  martdan AQSH fond bozorida savdo qilinadigan amerika depozitar 
tilxatlarining    birinchi  indeksi  sifatida  Bank  of  New  York  (Nyu-York  banki) 
indeksi  hisoblana  boshlandi.  Bu  indeks  real  vaqt  rejimida  umumiy  kapitallashuvi 
3,1  trillion  AQSH  dollaridan  ortiq boʻlgan  36  ta  mamlakatdan  431  ta  kompaniya 
maʼlumotlari asosida hisoblanadi. 
Aksiyalarni  xalqaro  fond  bozorlarida  joylashtirishda  depozitar  tilxatlar 
qoʻllanilishini  yuqorida  ham  taʼkidlagan  edik.  Depozitar  tilxatlar  –  ikkilamchi 
qimmatli  qogʻozlar  boʻlib,  nominal  qiymatga  ega  boʻlmagan  qimmatli  qogʻoz 
boʻlib, u taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlarning muayyan soniga boʻlgan mulk 
huquqini  tasdiqlaydi  va  uning  egasining  ushbu  qimmatli  qogʻoz  emitentidan 
depozitar  tilxat  oʻrniga  taqdim  etiladigan  qimmatli  qogʻozlarning  tegishli  sonini 
olishini  hamda  taqdim  etiladigan  qimmatli  qogʻozlar  bilan  mustahkamlangan 
huquqlarning  depozitar  tilxat  egasi  tomonidan  amalga  oshirilishi  bilan  bogʻliq 
xizmatlar koʻrsatilishini talab qilish huquqini mustahkamlaydi. 
Xalqaro  aksiyalar  bozorida  qoʻllaniladigan  depozitar  tilxatlarning  asosiy 
turlari quyidagilar: 
- amerika depozitar tilxatlari (ADR); 
- yevropa depozitar tilxatlari (YEDR); 
- global depozitar tilxatlari (GDR). 
Amerika  depozitar  tilxatlari  –  maʼlum  bir  miqdordagi  amerika  depozitar 
aksiyalariga  egalikni  tasdiqlovchi  sertifikatdir.  Yevropa  depozitar  tilxatlari 
Yevropa  banklari  tomonidan  Yevropa  ittifoqi  mamlakatlaridan  tashqarida 
joylashtirilgan  kompaniyalar  aksiyalariga  egalik  qilishni  tasdiqlovchi  qimmatli 
qogʻozdir.  Global  depozitar  tilxatlar  esa  AQSH  fond  bozorlarida,  shuningdek 
boshqa davlatlar  fond bozorlarida taklif qilinadi  va joylashtiriladi. Umumiy  holda 
amerika  depozitar  tilxatlari  va  global  depozitar  tilxatlarni  muomalaga  kiritish 
bosqichlari quyidagilar (8.3-jadval): 
8.3-jadval