O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “bank ishi” kafedrasi

2. Faktoring operatsiyalarining tasniflanishi va shartnomasi.

Faktoringning turlari. Bank ishining rivojlanishi jarayonida faktoring 2 ta ko‘rinishda shakllanadi. Bular konvension (keng, ochiq) va konfidensial (cheklangan, yopiq) faktoringlardir. Tarixan, birinchi marta konvension faktoring vujudga kelgan. Zamonaviy sharoitlarda konvension faktoring mijozlarga moliyaviy xizmat ko‘rsatishning mukammal shakli hisoblanadi. Konvension faktoringda yetkazib beruvchining schotlarida majburiyatlar bankka sotilganligi to‘g‘risida ko‘rsatiladi, shu bilan birga faktoring bo‘limi ishlab chiqarish funksiyalaridan boshqa funksiyalarni ham bajaradi (moliyalash, buxgalteriya, yuridik xizmat va boshqalar). Konfi densial (cheklangan, yopiq) faktoring xususiyati shundan iboratki, mijozning kontraktlari faktor firma tomonidan uning sotuvlarini kreditlash haqida ma’lumotga ega emasdir. Bu faktoring turida mol yetkazib beruvchining kontragentlari faktoring kompaniyasiga majburiyatlarini o‘tkazganligi to‘g‘risida xabar bermaydi; yetkazib beruvchi bozor bilan munosabatni uzmaydi; faktoring bo‘limi sotib oluvchilardan pulni olishga huquqlarni sotib olish, qarzlarni to‘lash va boshqa funksiyalarni bajaradi xalos. Konfi densial faktoring riski hamda o‘z n avbatida narxi ham konvension faktoringga nisbatan yuqori bo‘ladi.
Bankning faktoring operatsiyalari quyidagicha tasnifl anadi:
• ichki faktoring, agar mol yetkazib beruvchi yoki uning mijozi, ya’ni oldi-sotdi shartnomasi, shuningdek, faktoring kompaniyasi bir mamlakat hududida joylashgan bo‘lsa;
• xalqaro faktoring;
• ochiq faktoring – faktoring xizmatining shakli bo‘lib, yetka-zib beruvchi schot fakturalarni faktoring kompaniyalariga o‘tkazib berilishini nazorat qiladi;
• yopiq faktoring (konfi densial);
• regress huquqi bilan, ya’ni yetkazib beruvchiga talab bilan to‘langan summani qaytarib berish.
• regress huquqisiz faktoring. Bunday shartlar to‘lovchining o‘z majburiyatlarini bajarishdan voz kechganda vujudga kelgan risklar, ya’ni kredit risklari bilan bog‘liqdir;
• ma’lum sanaga talablarni to‘lash shaklida yetkazib beruvchi-ni kreditlash sharti bilan. Bunda faktoring kompaniyasining mijozi o‘z mahsulotini yuklab jo‘natilganidan keyin kompaniya vositasida sotib oluvchiga hisobini taqdim etadi;
• oldindan to‘lash sharti bilan. Bunda faktoring kompaniyasi yuklab jo‘natish qiymatining 80–90 %ini tezlik bilan to‘lash sharti asosida mijozdan schot-fakturalarni sotib oladi.
• faktoring bo‘yicha xizmat ko‘rsatishning turli shakllari mavjud;
• faktorga to‘lash va past narxda schot fakturalarni sotib olish;
• firma faktor tomonidan qarzning inkassatsiya yo‘li va hisobraqamining ahvoli haqida doimiy hisobotlarni tayyorlash, debitorlarning hisobraqamlarini olib borishi bilan kompaniyaning sotish hajmi hisobi bo‘yicha hamma operatsiyalarni o‘ziga olishi;
• sotib oluvchi o‘z qarzini to‘lamasa yoki to‘lovlar kechiktiril-gan holda ham tovarlarning to‘liq to‘lovlariga kafolat taqdim etish va boshqalar.
Dunyo amaliyotida faktoring xizmatlarining narxi 2 elementga bog‘liq:
1) xizmat ko‘rsatish uchun haq to‘lash. U o‘rtacha schot-faktura narxining 0,5–3,0 %ini, ba’zan 5 %ini tashkil qiladi;
2) berilgan kredit mablag‘lari uchun haq. Uning miqdori mijozning faktoring bo‘limidan pul olishidan boshlab, to‘lovchidan pul kelib tushishigacha bo‘lgan vaqt ichidagi mijozining kundalik debet saldosi miqdoriga qarab belgilanadi.
Mijozga faktoring xizmati shartnoma asosida ko‘rsatiladi. Shartnomada yetkazib beruvchiga regress huquqi berilgani yoki yo‘qligi ko‘rsatiladi.
Regress huquqiga ega bo‘lgan shartnomada bank yetkazib beruv chiga har qanday to‘lanmaslik qarzdorlik majburiyatini sotish huqu qiga ega va aksincha regress huquqiga ega bo‘lmagan shartnomada bank to‘lanmaslik tavakkalchiligini o‘z bo‘yniga oladi, agar majburiyatlar noqonuniy deb topilmasa.
Jahon amaliyotida faktoring operatsiyalari bo‘yicha chegaraviy summalarni belgilashning uch xil usuli mavjud:
1. Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdor summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank yetkazib beruvchiga barcha qo‘shimcha schotlarni qaytarib berish huquqiga ega, to‘lovchining to‘lovga qobiliyatsizligida esa barcha uning qarzdorlik to‘lovlari bankning yetkazib beruvchiga to‘lagan summani undirgunga qadar bankka kelib tushadi.
2. Har oylik yuk jo‘natish limitini jo‘natish. Yetkazib beruvchi mijoz qarzining miqdoridan qat’i nazar, shubhali qarzlardan sug‘urtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin.
3. Alohida shartnomalar bo‘yicha sug‘urta. Bu usul bir mijozga bir necha tovar yetkazib berish emas, balki alohida holatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda qo‘llaniladi.
Ma’lum holatlarda esa bularning kombinatsiyasi ham qo‘llanilishi mumkin.
Faktoring xizmati to‘g‘risida bank yetkazib beruvchi bilan shartnoma imzolashdan oldin yetkazib beruvchi bankka to‘lovchining nomi va adresi, u bilan kelishuv shartlari, barcha qarzdorlik to‘lovlari summasi, har bir qarzdorning summasi, u bilan oradagi munosabat va boshqa tur ma’lumotlarni taqdim etadi. Barcha ma’lumotlarni o‘rganib chiqib, bank kelishuv shartlari to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Faktoring xizmatlari to‘g‘risidagi kelishuv, odatda, 1–4 yilga tuziladi. Konvension faktoringda kelishuv to‘liq xizmat amalga oshirilishi uchun, konfi densial faktoringda esa kelishuv faqat schot-fakturalar hisobini (diskontirovka) yuritish uchun tuziladi.
To‘liq xizmat ko‘rsatish to‘g‘risidagi kelishuv regress qil ish huquqi bilan tuziladi (ma’lum vaqtga asosan, to‘lov muddatidan so‘ng 90 kun), alohida holatlarda esa, yetkazib beruvchi bankning ishonchini qozongan bo‘lsa, regress huquqi bo‘lmasligi ham mumkin. Davlatlararo savdo-sotiq qiladigan korxonalarga xizmat ko‘rsatishda eksport va import faktoringidan ham foydalaniladi.
Asosiy kamchilik shundaki, faktoringdan foydalanish kompaniyaga kredit olishdan ko'ra ko'proq xarajat qiladi. Faktoring komissiyasi kompleks xizmat uchun umumiy to'lov bo'lib, odatda quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:

yetkazib berish hujjatlarini qayta ishlash komissiyasi;

mablag'lardan foydalanganlik uchun komissiya;
faktoring to'lovi.
Yetkazib berish hujjatlarini qayta ishlash komissiyasi. Bu eng oddiy komponent - bu hujjatlar to'plamini qayta ishlash uchun belgilangan miqdor. Ko'pincha bu maxsus dasturda etkazib berishni ro'yxatdan o'tkazish, yuk hujjatlarini rasmiylashtirishning to'g'riligini tekshirish, hujjatlarni tasdiqlovchi shaxslarning vakolatlarini tekshirishni o'z ichiga oladi.
"Pul uchun" komissiyasi, qoida tariqasida, savollar tug'dirmaydi. Hamma narsa klassik bank kreditida bo'lgani kabi - faktoring kompaniyasi mijoz-kompaniyaga moliyalashtirishni to'laydi va mijoz mablag'lardan foydalangan har bir kun uchun ma'lum foiz to'laydi. Qaysi davr uchun komissiya to'lash kerakligini qanday aniqlash mumkin? Juda sodda - moliyalashtirish olingan kundan boshlab xaridor Faktor hisobiga pul o'tkazish orqali etkazib berish uchun to'lovni amalga oshirgan kungacha o'tgan vaqt uchun. Agar xaridor etkazib berish uchun pul to'lamagan bo'lsa, u holda Faktorga regressni (oldindan olingan moliyalashtirishni) qaytarib beradigan kungacha.
Va nihoyat, faktoring xizmatlari uchun komissiya. Bu ba'zan debitorlik qarzlarini boshqarish yoki ishlov berish to'lovi yoki faktoring xizmati to'lovi deb ataladi. Aslida, bu boshqa narsalar qatorida faktoringni an'anaviydan ajratib turadigan xizmatlar uchun to'lovdir bank krediti– xaridorlarni tekshirish, xaridorlar uchun limitlarni belgilash va keyinchalik limitlarni monitoring qilish, shuningdek debitorlik qarzlari bilan ishlash.
Komissiyaning ushbu komponentining hajmiga debitorlik qarzlarining sifati va diversifikatsiyasi, shuningdek faktoring uchun o'tkazilgan da'volar hajmi ham ta'sir qiladi. Mijoz oyiga qancha ko'p etkazib bersa, bu ko'rsatkich shunchalik past bo'ladi, lekin tabiiyki, xarajatlar miqdori yuqori bo'ladi. Biroq, faktoring xizmatlarini ko'rsatish bo'yicha shartnoma tuzayotganda, banklar, qoida tariqasida, o'z mijozlarining individual xususiyatlarini hisobga olishga tayyor. Shunday qilib, komissiya miqdoriga korxonadan qarzdorlar soni, faktoring xizmatlari doirasidagi aylanmalar miqdori ta'sir qiladi.
Shunday qilib, agar siz faktoringning barcha afzalliklari va kamchiliklarini sinchkovlik bilan tahlil qilsangiz, uni kreditlash bilan solishtirsangiz, faktoring aynan sizning kompaniyangizga savdo hajmini oshirishga imkon beradigan vosita degan xulosaga kelishingiz mumkin ( ) va uning aylanma mablag'laridan foydalangan ma'qul. Garchi sizning kompaniyangiz uchun vaqti-vaqti bilan kredit olish yoki oldindan to'lov asosida tovarlarni sotish foydaliroq bo'lishi mumkin.
Faktoring kelishuvida faktoring turidan tashqari, shuningdek, quyidagilar ko‘rsatiladi:
– sotib oluvchilar, taqdim etiladigan majburiyatlar;
– taqdim etiladigan majburiyatlarning nazorat summasi;
– avans miqdori;
– ushlab qolishlar;
– majburiyatlarni to‘lash muddatlari;
– faktoring operatsiyalarini bajargani uchun to‘lov miqdori;
– yetkazib beruvchi tomonidan olinadigan qo‘shimcha xizmat-lar;
– faktoring operatsiyalari bo‘yicha chegaraviy summa;
– regress huquqi;
– sotib oluvchi to‘lashining oxirgi muddati;
– to‘lovchi to‘lovni o‘z vaqtida to‘g‘ri amalga oshirmaganda ko‘ riladigan choralar;
– shartnoma shartlarini buzganliklari uchun tomonlarning javobgarligi;
– faktoring bo‘limiga operatsiyalar bo‘yicha shikoyat muddat-lari;
– kelishuvning amal qilish muddati;– kelishuvning bekor qilinish shartlari.