O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

2.  Investitsiya faoliyatida risklarni baholash usullari 

Bugungi  kun  amaliyotida  investitsion  faoliyatda  risklarni  tahlil  qilish  va 

baholashda bir qancha usullardan foydalaniladi. Jumladan: 

- ekspert baholash usuli; 

- “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli; 

- qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli; 

- Monte-Karlo usuli. 

Biz  ushbu  usullaridan  bir  bo’lgan  "Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  uslini 

yortishga  harakat  qilamiz.  Kichik  korxonalar  ham,  yirik  korxonalar  ham 

"Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usulidan  ikki  sababga  ko‘ra  foydalanishadi:  u 

sodda  tasavvurlarga  asoslanadi  va  korxonalar  uchun  "Zararsizlik  nuqtasini 

aniqlash” usulidan olingan ma’lumot qaror qabul qilish shart bo‘lgan vaziyatlarda 

qo‘l  keladi.  "Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usuli  firma  ishlab  chiqaradigan 

mahsulotning  zararsizlik  miqdorini  aniqlashda  ishlatiladi.  Zararsizlik  miqdori 

---

34 

 

firma  daromadlarining  (yoki  soliqlar  va  foizlar  to‘langungacha    daromad)  nolga 

teng bo‘lishini ta’minlaydigan mahsulotning absolyut (mutlaq) miqdori hisoblandi. 

Boshqacha qilib aytganda, "Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli tahlilchiga barcha 

xarajatlarni  qoplash  uchun qancha  miqdorda  mahsulot  ishlab chiqarish kerakligini 

aniqlashda  va  turli  ishlab  chiqarish  hajmlari  orqali  ishlab  topiladigan  soliqlar  va 

foizlar to‘langungacha daromadni hisoblashdayordam beradi. 

“Zararsizlik nuqtasini aniqlash” modelini qo‘llash uchun biz korxona ishlab 

chiqarish  xarajatlarini  ikki  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lmagan  kategoriyalarga  ajratishimiz 

kerak  bo‘ladi:  o‘zgarmas  xarajatlar  va  o‘zgaruvchan  xarajatlar.  Siz  bunda 

iqtisodiyot  nazariyasida  o‘rganganingiz  –  uzoq  muddatli  davrda  barcha  xarajatar 

o‘zgaruvchan  bo‘lishini  xotirlaysiz.  Shuning  uchun  ham  zararsizlik  tahlili  qisqa 

muddatli davr uchun mo‘ljallangan.     

O‘zgarmas  xarajatlar  firmaning  savdo  hajmi  va  ishlab  chiqarish  hajmiga 

qarab  o‘zgarmaydi.  Ishlab  chiqarish  hami  o‘sib  borishi  bilan  mahsulot  birligiga 

to‘g‘ri  keluvchi  o‘zgarmas  xarajat  kamayib  boradi,  chunki  firmaning  umumiy 

o‘zgarmas  xarajatlari  ko‘paygandan  ko‘payib  borayotgan  mahsulot  miqdoriga 

taqsimlanaveradi.  4-rasmda  jami  o‘zgarmas  xarajatlarini  korxonaning  mos  ishlab 

chiqarish  va  sotuv  hajmi  nisbatan  o‘zgarishini  tasvirlaydi.  Unda  o‘zgarmas 

xarajatlar  miqdoriga  ishlab  chiqarilgan  va  sotilgan  mahsulot  miqdori  ta’sir 

etmasligi ko‘rsatib berilgan. Ayni korxona uchun ba’zi ishlab chiqarish hajmlarida 

jami o‘zgarmas xarajatlarning miqdori oshishi yoki kamayishi mumkin.