Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

7.6.
Fundamental va texnik tahlil.
Investitsion jarayonning asosiy masalalaridan biri – bu qimmatli qogʻozlar 
tahlili (security analysis) hisoblanib, oʻz ichiga qimmatli qogʻozlarning alohida 
turlarini (yoki guruhlarini) va ularning bozorlarini oʻrganadi. Bunday tahlilning 
investitsion jarayondagi asosiy maqsadlaridan biri – bu vaqtning tanlab olingan joriy 
momentida notoʻgʻri baholangan qimmatli qogʻozlarni aniqlash.
Xorijiy amaliyotda moliya bozori boʻyicha fundamental (fundamental 
analysis) va texnik (technical analysis) tahlil keng qoʻllaniladi. Fundamental tahlil 
ham, texnik tahlil ham, shuningdek boshqa tahlil usullari ham oʻziga xos 
afzalliklarga va kamchiliklarga ega. Bunga moliya bozorlarining oʻzaro farqli 

---

224 
jihatlari, tartibga solish mexanizmlari, ichki va tashqi omillar taʼsiri kabilarni sabab 
sifatida koʻrsatish mumkin.
Qimmatli qogʻoz tahlilida uni real (fundamental usulga asoslangan) yoki 
bozor (texnik usulga asoslangan) bahosi hamda uning real va bozor daromadliligi 
koʻrsatkichlari baholanadi, chunki ular fond bozori qatnashchilarini koʻproq 
qiziqtiradi. Yuqoridagi misoldan kelib chiqib, na texnik va na fundamental, na 
aralash usul ushbu koʻrsatkichlarning obyektiv bahosini bera olmasligini tushunish 
qiyin emas.
Chunki qimmatli qogʻozning oʻz bazisiga ekvivalentliligi darajasi har ikkala 
usulda har doim aytilgan mezonlar talabiga mos toʻliq namoyon boʻlavermaydi, 
demak, ularning yordamida hisoblangan koʻrsatkichlar bahosi obyektiv boʻlmaydi. 
Ushbu qonuniyatni koʻrish uchun quyidagi nazariy fikr-mulohazalarni keltirish 
mumkin.
Maʼlumki, aksiyaning real bahosi fundamental usul yordamida emitentning 
moliyaviy hisobotlari koʻrsatkichlari asosida hisoblanib, aksiyani joriy ichki 
(balans) bahosini ifodalaydi. Lekin aksiyaning bozordagi talab va taklif (bozor 
konyunkturasi) asosida shakllanuvchi bozor narxi aksiyaning real bahosidan 
qandaydir mavhumligi bilan farq qilishi mumkin, chunki bozor narxi koʻpincha 
koʻzga tashlanmaydigan spekulyativ bozorda vujudga keluvchi sirli tendensiyalarni 
ham oʻz ichiga oladi.
Bunday tendensiyalar odatda spekulyativ bozorning oldindan har doim ham 
toʻliq idrok qilib boʻlmaydigan jarayonlarni risklar va turli omillar (jumladan 
spekulyativ savdo qatnashchilarining subyektiv tarzda xohish va imkoniyatlarining 
ehtimoliy oʻzgarishi, yaʼni refleksivlik nazariyasiga asosan) taʼsiri ostida kechishi 
evaziga hosil boʻladi. Demak, aksiyaning oʻz bazisiga ekvivalentlilik darajasi 
asosida obyektiv bahosini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Bularning barchasi va boshqa vaqtinchalik idrok qilinishi murakkab boʻlgan 
omil va jarayonlar tahlil amaliyotining mavjud usullari uzluksiz takomillashuv 
jarayonida yoki ularning asosida yangilari paydo boʻlib kelmoqda. Bu jarayonning 
obyektiv mahsuli sifatida qimmatli qogʻozlarni sekyurimetrik tahlili usulini alohida 

---

225 
koʻrish maqsadga muvofiq, chunki u yuqorida keltirilgan baʼzi holatlarni bartaraf 
qilishning ozmi koʻpmi imkonini berishi mumkin.
Fundamental tahlil 
Fundamental tahlilda qimmatli qogʻozlarni bozor narxlari bilan taqqoslash 
uchun qimmatli qogʻozlarning obyektiv ravishda asoslangan ichki qiymatini 
aniqlash asosiy muammo hisoblanadi. Aktivlar narx darajasining oʻsishi, pasayishi 
yoki ularning barqaror holatiga olib kelishi mumkin boʻlgan omillarni aniqlash 
fundamental tahlil tadqiqotlarining mavzusi hisoblanadi.
Fundamental yondashuvni amalga oshirish natijasi moliyaviy aktivlar narxiga 
va butun moliya bozoriga bevosita yoki bilvosita taʼsir etadigan omillarni aniqlash 
va monitoring qilish hisoblanadi. Bu aktivning ichki yoki haqiqiy qiymatini aniqlash 
maqsadida bajariladi. “Ichki qiymat” aksariyat holatlarda fond bozoridagi talab va 
taklif nisbati bilan belgilanadigan kompaniya aksiyalari narxi bilan mos kelmaydi.
Oʻz faoliyatida fundamental tahlildan foydalanadigan investorlarni birinchi 
navbatda kompaniya aksiyalarining “ichki qiymati” aksiyalarning birjadagi narxdan 
katta boʻladigan vaziyat qiziqtiradi. Bunday aksiyalar