Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

Talablar 
ob’ekti 
Bozorga talablar 
Regulyator 
bilanmunosabatlar 
Kompetentlik
Savdo tizimi operatori (savdoni 
tashkillashtiruvchi) 
kompetent 
bo‘lishi 
shart. 
Operatorning 
kompetentligi 
uzluksiz 
rioya 
qilinuvchi talab bo‘lishi lozim.
Regulyator 
tomonidan 
kompetentlilikni majburiy 
baholanishi 
Savdo 
tizimi 
ope-ratori 
ustidan nazorat 
Agar 
savdo 
tizimi 
operatori 
operatsiyalar 
risklarini 
o‘z 
zimmasiga olsa, unda u bunday 
risklarni chegaralovchi pruden-tsial 
va boshqa talablarga javob berishi 
lozim 
Operator 
regulyatorga 
hisobotdor 
bo‘ladi 
va 
regulyator 
tomonidan 
nazorat qilinadi 
Mahsulotlarni 
savdo 
tizimiga 
kiritilishi. Savdo 
tartiblari 
Qimmatli qog‘ozlar tegishli dizayni 
va ular bilansavdo tartiblari bozorni 
sifat ko‘rsatkichlarini belgilovchi 
kritik aspektlar hisoblanadi 
Regulyator bozorda so-
tiladigan 
mahsulotlar 
turlari to‘g‘risida ma’-
lumotga 
ega 
bo‘lishi 
lozim. Regulyator savdo 
tartiblari va tamoyil-larini, 
mahsulotlardizayni 
va 
turlarini tasdiqlashi kerak. 
Qatnashchilarni 
savdo 
tizimiga 
kiritilishi 
Savdo tizimiga ob’ektiv va adolatli 
kirish
Regulyator 
tomonidan 
bozorga kirish mezon-lari 
va 
tartiblarini 
nazorat 
qilish 
82
Objectives and Principles of Securities Regulation. A Report of IOSCO, September 1998, http://www.iosco.org.; 
А.Рот, 
А.Захаров, 
Б.Златкис, 
Я.Миркин, 
Б.Борн, 
Р.Бернард, 
П.Баренбойм, 
А.Хит. 
Основыгосударственногорегулированияфинансовогорынка.-М.: ЮридическийДом «Юстицинформ», 2003.-
бб.277-280. 

---

343 
Treyding 
informatsiyasi 
bilanta’minlash 
Barcha 
qatnashchilar 
savdo 
to‘g‘risidagi informatsiyaga teng 
xuquqli ega bo‘lishi lozim.
Informatsiya 
tenglik 
asosida 
ega 
bo‘lishlik 
regulyator 
tomonidan 
solishtirib 
tekshirib 
(verifikatsiyalanib) 
boriladi. 
Orderlarni 
kiritish 
Orderlarni 
kiritish 
barcha 
qatnashchilarga nisbatan ado-latli va 
regulyativ tartib-qoidalarga rioya 
qilingan bo‘lishi lozim.
Orderlarni savdo tizi-miga 
kiritilishi regu-lyator va 
qatnashchilar uchun aniq 
va tushu-narli bo‘lishi 
kerak.
Savdo bitishuv-
lari ijrosi 
Orderlarni 
ijrosi 
barcha 
qatnashchilarga nisbatan ado-latli 
qo‘llanilishi lozim. 
Orderlarni 
ijrosi 
regulyator va qatnashchi-
lar uchun aniq va tushu-
narli ochib berilishi kerak. 
Savdo nati-jasi 
bo‘yicha hisobot 
va 
chop 
etiladigan 
informatsiya 
Bozorning barcha qatnashchilari savdo to‘g‘risidagi informatsiya 
bilan tenglik asosida ta’minlanishi lozim.
Savdoni 
tash-
killashtiruv-chi 
tomonidan bozor 
tizimi 
va 
qatnashchi-lari 
ustidan nazorat 
Savdo operatori barcha qatnashchi-
lar tomonidan savdo jarayonini 
monitoring qilish, nazorat qilib 
borish, 
nizolarni 
hal 
qilish, 
appelyatsiya qilish, operatsiyalar 
bajarish va h.k. mexanizmlarini 
yaratishi lozim.
Regulyator barcha mexa-
nizmlarni 
ishonchli 
ishlashini baholaydi va 
nazorat qiladi.
Bozorning 
uzulishlari 
Bitishuvlarni 
buzilishi 
va 
to‘htatilishi tartiblari o‘rnati-lishi 
lozim.
Bozorni 
uzilishlarida 
qo‘llaniladigan hara-katlar 
regulyatorga 
taq-dim 
qilinadi.
Bozorni uzluk-
siz nazorat qilish 
Savdo tizimlari va bozor infor-
matsiyalari ustidan uzluksiz nazorat 
qilinishi lozim. 
Savdo 
tartiblarini 
har 
qanday 
o‘zgarishlari 
regulyatorga qaror qabul 

---

344 
qilish 
uchun 
taqdim 
etiladi.
Treydingning 
shaffofligi 
Bozor qatnashchilari real vaqt 
mobaynida savdoga oid (savdo-oldi, 
savdo 
vaqti 
va 
savdoorti 
bosqichlarida) barcha ma’lumotlar 
bilan ta’minlanishi lozim.
Regulyatorlar 
treyding 
shaffofligi 
to‘g‘risida 
to‘liq informatsiyaga ega 
bo‘ladi.
Manipulyatsiya 
va boshqa zarar-
li amallarni ma’n 
etish 
Savdolarda har qanday manipulyatsiya va zarali amallarni oldini 
olish va ma’n etish bo‘yicha tartib-qoidalar mavjud bo‘lishi 
lozim.
Bozor va kli-ring 
tizimi risklarini 
nazorat qilish
Risklar to‘g‘risidagi informa-tsiyaga 
ega bo‘lish bo‘yicha tartib-qoidalar 
mavjud bo‘lishi lozim. 
Regulyator quyida ekspo-
zitsiya 
qilinadiganlar 
to‘g‘risidagi 
informa-
tsiyaga ega bo‘ladi: risk-
ka, 
bozorni 
uzluksiz 
monitoringiga, 
pozitsi-
yani yopishga majburlash-
ga, kiritiladigan mar-jani 
oshirishga, 
mud-datli 
bitishuvlarni 
chegaralashga va h.k. 
Hisob-kitob-lar 
va kliring
Barcha qatnashchilar uchun ochiq 
bo‘lgan va regulyatorga hisobotlar 
berilishini ta’minlaydigan hisob-
kitoblar va kliring bo‘yicha tegishli 
tartib-qoidalar va operatsion tartiblar 
o‘rnatilishi lozim.
Regulyatorlar 
hisob-
kitoblar va kliring tizimi 
usidan to‘g‘ridan to‘g‘ri 
nazorat o‘rnatadi. 
Bitishuvlarni 
solishtirib 
tekshirish 
(verifikatsiya) 
Hisob-kitoblar va kliring tizimlari sodir etilgan operatsiyalarni 
kliring to‘g‘risidagi informatsiya asosida tezkor (real vaqtga 
yaqinlashtirilgan 
tarzda 
avtomatlash-tirilgan 
ravishda) 
verifikatsiyalashtirishi lozim.
Xisob-kitob va 
kliring tizim-lari 
risklari 
Uzluksiz informatsiya olish, monitoring o‘tkazish, identifikatsiya 
qilish va risklarni pasaytirish uchun tartiblar o‘rnatilishi lozim. 
Risklarni pasaytirishda quyidagi instrumentlar qo‘llanilishi 

---

345 
mumkin: 
marjalarga 
talablar, 
avtomatik 
uzishlar, 
pozitsiyalarning limitlari, savdolarni to‘htatish, kapitalni etarliligi 
talablari, risklarni boshqarish tizimlari, operatsion standartlar, 
kreditlash limitlari, sug‘urtaviy qoplash, dubl tizimlar va kafolat 
fondlari.
Marjalarga 
talablar 
Tizimda riskka ekspozitsiyani kuchsizlashtirish darajasida marja 
talablarini o‘rnatish lozim.
Qimmatli 
qog‘ozlar bo‘yi-
cha qisqa sotuv-
lar va ssudalar 
berilishi 
Agar bozorda qisqa savdolar ruhsat berilgan bo‘lsa, manipulyativ 
amaliyotni cheklash zarur. Bunda qimmatli qog‘ozlar bilan ssuda 
berishga ruhsat berilishi mumkin (narhlarni pasaytirish bo‘yicha 
o‘yin uchun qo‘llaniladi). Regulyatorga egallangan qisqa 
pozitsiyalar va ssudalar to‘g‘risida hisobotlar beriladi (sababi- 
riska bozor ekspozitsiyasini chegaralash).
Ko‘rinib turibdiki, bu talablarning barchasi savdo tizimlarida transparentlik, 
samaralilik, ishonchlilik va risksizlilik darajasini oshirishga qaratilgan.