O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti



Download 2,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/163
Sana31.12.2021
Hajmi2,12 Mb.
#279679
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   163
Bog'liq
Nutq ostirish nazariyasi va metodikasi

 
X U L O S A L A R 
 
CHet  ellarda  va  O’zbekiston  Respublikasida  turli  ilmiy  maktablar  hamda  yo’nalishlar 
tomonidan  o’tkazilgan  tadqiqotrni  tahlil  qilish  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqining  turli 
jihatlarini  rivojlantirishning  o’ziga  xos  xususiyatlarini  va  ularning  ilmiy  adabiyotlarda 
o’rganilganlik darajasini aniklash imkonini berdi. 


 
39 

  V.I.Loginova,  YU.S.Lyaxovskaya,  V.V.Gerbova,  ye.M.Strunina  va  boshkalarning 
tadqiqotri  bolalarning  ona  tili  leksikasini  o’zlashtirib  olishlarining  o’ziga  xos 
jihatlarini o’rganish masalasiga baђishlangan. 
Bolalarning  lug’at  o’zlashtirib  olishlarining  ikki  jihati  aniklangan:  lug’at  atrof-olamni 
bilish  bilan  birgalikda  rivojlantirish  va  til  birligi  sifatida  so’zlarni  o’zlashtirish;  predmetli 
alokalar  mantiђi  bo’yicha  ham  va  ayni  paytda  til  mantiђi  bo’yicha  ham  so’z  ustida  ishlash 
zarurligi isbotlangan. 

  Bolalar  nutqining  grammatik  tuzilishi  sohasidagi  tadqiqotr  bolalarda  nutqning 
morfologik  va  sintaktik  jihatlarini  shakllantirish  (F.A.Soxin,  A.V.Zaxarova, 
O.I.Soloveva, V.I.YAщenko va boshk.), shuningdek ona tilining so’z yasash tizimini 
o’zlashtirishning o’ziga xos jihatlarini (A.G.Tambovtseva, D.A.Kostandyan) aniklab 
berdi. 
Hozirgi  kunga  kelib  bolalar  nutqining  grammatik  tuzilishini  takomillashtirishga  doir 
pedagogik  amaliyotda  nafakat  odatdagi  grammatik  xatoliklarni  o’rganish  va  ularni  tuzatishga, 
balki birinchi navbatda, grammatik umumlashtirmalarni shakllantirishga e’tibor karatilishi zarur. 

  Bolalarning  tilning  tovush  tizimini  o’zlashtirishlari  tadkikotchi  pedagoglar  va 
amaliyotchilarning  o’rganish  ob’ektiga  aylandi  (G.M.Lyamina,  ye.I.Radina, 
A.M.Maksakov, M.G.Gening, N.A.German va boshk.). 
Nutqning  xususiyatlarini,  uning  fonetik,  shuningdek  ritmik-musikiy  jihatlarini 
rivojlantirish (Maksadov va boshk.), maktabgacha yoshdagi bolalarga tovushlarni to’g’ri talaffuz 
qilishni  o’rgatishga  doir  ishlar  tizimini  asoslash  psixologlar,  pedagoglar  va  logopedlarning 
(V.I.Rojdestvenskaya,  M.F.Fomicheva,  G.A.CHirkina  va  boshk.)  birgalikdagi  sa’y-harakatlari 
natijasida  amalga  oshirildi.  Logopediyaning  bolalarda  nutqka  oid  nuksonlarning  oldini  olish 
bilan  bog’liq  masalalar  turkumini  o’rganayotgan  profilaktik  yo’nalishi  keng  tarkalgan. 
O’zbekistonda  ushbu  yo’nalishda  L.R.Mo’minova,  M.Ayupova  va  boshkalar  ish  olib 
bormokdalar.  Tovushni  va  so’zni  to’g’ri  talaffuz  qilish  bilan  bolalarning  o’z  nutqi  hamda 
boshkalar  nutqining  fonetik  xususiyatlarini  anglab  yetishlari  o’rtasidagi  bog’liqlik,  shuningdek 
nutqning  talaffuz  jihatiga,  balki  umumiy  nutqiy  rivojlanishning  fonematik  tinglash  kobiliyatiga 
bog’liqligi aniklangan. 
Bolalar  nutqini  rivojlantirish  borasida  ko’rsatib  o’tilgan  yondashuvlar  maktabgacha 
yoshdagi  bolalarning  tilni  bir  tizim  sifatida  o’zlashtirishlariga  (tovush  jihati,  lug’at  tarkibi  va 
grammatik tuzilishning birgaligi) taalluklidir.  
Bolaning  til  tizimini  egallash  borasidagi  barcha  yutuklarini  ravon  nutq  o’z  ichiga  oladi, 
ravon  nutqka  mazmunli,  keng  va  muloqotni  ta’minlovchi  fikr  bildirish  sifatida  karaladi.  U 
mazmunliligi,  mantikiyligi  va  izchilligi  bilan  ajralib  turadi  (A.M.Leushina,  S.L.Rubinshteyn, 
F.A.Soxin, D.B.Elkonin va boshk.). 
Nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasida ravon nutqni rivojlantirish maktabgacha 
yoshdagi bolalarni nutqiy tarbiyalash borasidagi markaziy vazifa ekanligi tan olingan. 
Ravon  nutq  bolaning  til  boyligini  qanchalik  egallab  olganligining  ko’rsatkichi 
hisoblanadi, 
bolaning 
aklan, 
estetik, 
emotsional 
rivojlanish 
darajasini 
ko’rsatadi 
(G.A.Ladыjenskaya, N.N.Poddyakov, F.A.Soxin, O.S.Ushakova va boshk.) 
E.I.Tixeeva,  ye.A.Flerina,  A.M.Leushina,  ye.I.Penevskaya,  ye.I.Radina  va  boshkalar 
maktabgacha  yoshdagi  bolalar  ravon  nutqining  dastlabki  tadkikotchilari  sirasiga    kiradilar. 
Ushbu  olimlarning  asarlari  bolalarning  so’zlashuv  nutqi  va  hikoya  qilishni  egallashlarining 
o’ziga  xos  xususiyatlarini,  dialogik  va  monologik  nutqlarning  o’zaro  bog’liqligini  chukur 
tushunish asosiga kurilgan ravon nutqni o’rgatish tizimining poydevorini yaratdi. Mazkur olimlar 
tomonidan bolalar hikoyalari tasniflab chikilgan. Ushbu tasniflash asosini fikr bildirish manbasi, 
ya’ni:  narsalar  tavsiflash,  adabiy  matnlarni  aytib  berish,  shaxsiy  va  jamoaviy  tajriba  haqida 
hikoya qilish, ijodiy hikoya qilish va boshkalar tashkil etadi. 
Monologik  nutqni  rivojlantirish  nazariyasi  va  metodikasini  yanada  rivojlantirish 
bolalarning  ravon  nutqni  hamda  monologik  fikr  bildirishning  turli  toifalarini  o’zlashtirib 
olishlarining  o’ziga  xos  jihatlarini  chukur  tadkik  qilish  bilan  tavsiflanadi  (N.F.Vinogradova, 


 
40 
V.V.Gerbova, O.S.Ushakova va boshk.). Izohlovchi nutqning o’ziga xosliklari (N.N.Poddyakov, 
N.I.Kuzina), mulohaza toifasidagi fikr bildirish (A.V.Zaporojets, R.I.Nikeolskaya, V.I.YAshina) 
xususiyati o’rganiladi va ular asosida bolalarga turli toifadagi monologlarni o’rgatish metodikasi 
yaratiladi.  
F.A.Soxin,  O.S.Ushakov  va  ularning  shogirdlari    tomonidan    ravon  nutqni 
shakllantirishning  turli  sohalari  bo’yicha  bajarilgan  tadqiqotr  ravon  nutqning  shunchaki 
mantikiyligi, izchilligidan tashkari  yanada  anikrok baholash mezonlarini  kidirib topishni asosiy 
vazifalardan  biri  qilib  ko’yadi.  Ravonlikning  asosiy  ko’rsatkichlaridan  biri  sifatida  so’zlar, 
gaplar  va  fikrlar  kismlari  o’rtasidagi  o’zaro  aloka  vositalaridan  foydalangan  holda  matnni 
tarkiban to’g’ri tuzish mahoratini shakllantirish kabul kilingan. 
T.I.Grizikning  tadqiqotri  ravon  nutqning  nutqiy  ko’nikmalarini  shakllantirishga 
baђishlangan. Ushbu masalalarni nemis pedagogi Gertrud-Mari Brumme ham o’rganadi. 
O’zbekiston  Respublikasida  hamda  Korakalpoђistonda  o’tkazilayotgan  tadqiqotr 
(R.M.Kodirova,  F.R.Kodirova,  G.Jumasheva,  D.Boboeva,  N.Nurmuhammedova,  L.I.SHaripova 
va boshk.) maktabgacha  yoshdagi katta bolalarga ona  (o’zbek) tilini va ayni paytda ikkinchi til 
(rus tili)ni o’kitishning eng samarali vositalari va metodlarini topishning asosiy vazifalardan biri 
sifatida ko’yganlar.  

  Nutqiy  rivojlanish  masalalari  bo’yicha  fanning  turli  sohalarida  bajarilgan  tadqiqotr 
tahlili  quyidagi  tendentsiyani  aniklash  imkonini  berdi:  barcha  tadkikotchilar  bola 
nutqini  va  uning  rivojlanish  jarayonini  alohida  ajratib  ko’yilgan  holatda  emas,  balki 
kattalarning  bolaga  pedagogik  ta’siri  bilan    o’zaro  bog’liq  holda  ko’rib  chikadilar. 
Mazkur  yondashuv  juda  o’rinlidir,  zero  rus,  chet  el  va  mamlakatimiz  fanidagi 
zamonaviy  tadqiqotr  «nutqni o’zlashtirish va  ijtimoiy  hamkorlik  qilish  -    o’zaro  bir-
biriga  bog’liq  jarayonlar,  nutqni  rivojlantirish  –  to’satdan  boshlanadigan  jarayon 
emas, balki u ijodiy jarayondir», degan tezislarga asoslanadi. 
 

Download 2,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   163




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish