O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti “O’zbek tili va adabiyoti” kafedrasi

2-TOPSHIRIQ: Muomala va tashqi ko’rinishning tadbirkorlikdagi ahamiyati

Tadbirkorning faoliyati jarayonida o’zini tutish qoidalari bir qancha dalillar (ko’rsatkichlar) bilan aniqlanadi. Eng avvalo uning o’ziga xos etik normalarga, u bilan bog’liq qoidalarga rioya qilishi va ma’lum ma’noda qabul qilingan shartli qoidalarni bajarishi lozim bo’ladi. Bularga u rioya qilmasa ham bo’ladi, lekin ushbu xolda uning muvaffaqiyatsizlikka erishishi kunday aniq va ravshan bo’lib qoladi (tasodifiy yoki protektsionizm asosidagi soxta muvaffaqiyat bundan istisno!). Hammamizga ma’lumki, etika insonning jamiyatda o’zini tutishi bilan bog’liq bo’lgan qoidalar (printsiplar, tamoilllar) majmuasidir. Masalan, agarda Siz Amerika tadbirkori bilan muloqot olib borsangiz, uning etik normalariga rioya qilishingiz lozim bo’ladi. Yapon, Arab yoki Nemis bilan esa ularda qabul qilingan qoidalar asosida muloqot olib borishingiz lozim bo’ladi. Bular orasida eng asosiysi, bizning fikrimizcha, to’g’ri so’zlilik va odamiylikdir. Chunki «yolg’on» dan foydalanish hech qachon normal iqtisodiy jarayonning asosi bo’la olmaydi. Bu birgalikda ishlayotganlarning barchasiga ham juda katta havf tug’diradi va ko’pincha bu ishni qilgan shaxs oxir-oqibatda yutqazadi. Shuning uchun ham, «Menga ko’r xaridor uchrasin, mahsulotimni sotib olay», - degan fikr tubdan noto’g’ridir.

«Agar mijoz mahsulot yoki xizmatdan ko’ngli to’lmasa, uning pulini qaytarishga kafolot beramiz», - degan e’lonlarga ko’zingiz tushgan bo’lsa kerak. Chunki bunda ushbu kompaniyaning ishonchga loyiqliligi bo’rttirib ko’rsatiladi. Tadbirkorlikda amal qilinishi lozim bo’lgan bunday etik normalarning kelib chiqishi uzoq o’tmishlarga borib taqaladi va ular ma’lum ma’noda jamiyatning optimal (eng yaxshi) rejimda ishlashini ta’minlab beradi. Ishbilarmonlik etikasining asosi ozodlik deb atalmish umuminsoniy qadriyatlarga borib taqaladi. Bu shuni anglatadiki, tadbirkor, u kim va qaerda bo’lmasin, o’z raqobatchisining erkinligini xurmat qiladi, uning ishiga aralashishni, to’sqinlik qilishni, halaqit berishni keskin qoralashi lozim. Agar u shunday qilmasa, hozir yoki keyinchalik albatta shunday bir odam yoki guruh topiladiki, uni xuddi shunday noqulay ahvolga tushirib qo’yishadi (ya’ni, u o’ziga xos qaytim oladi). Tadbirkorlik faoliyatining asosiy printsiplaridan yana biri boshqalarning qilayotgan xatti-harakatlariga bosiq munosabatda bo’lish va ularning nima uchun bunday qilayotganliklarini tushunishga intilishdar. Bunday qilish o’zaro ishonch munosabatini tug’diradi, bir-birini tushunishga olib keladi va janjal hamda tushunmovchiliklar kelib chiqishi mumkinligining oldini oladi. Tadbirkorlik olib borilayotgan sharoitda, albatta, qandaydir muammolar ham paydo bo’ladi, chunki bunda Siz ko’pchilikning manfaatlari to’qnashadigan ruhiy doiraga tushib qolasiz. Og’irlik, vazminlik va bosiqlik bunda Sizga juda katta yordam berishi aniq va ravshandir. Tadbirkorlikning mexanikadagi singari o’z «oltin qonuni» ham mavjud: «Siz mijozlar to’g’risida qayg’ursangiz, bozor Sizning xaqingizda qayg’uradi». Shunga bog’liq ravishda g’arb tadbirkorlarining muvaffaqiyatga erishish formulasi juda ham oddiy: «mablag’ - harakat - malakalilik - odamiylik»

Insonlar orasida yaxshi odam degan fikr uyg’otish juda ham murakkab, buning uchun o’nlab yillar ketishi mumkin. Buni ko’pincha reputatsiya yoki imidj deb atashadi, ya’ni, ma’lum bir insonning jamiyatdagi bahosi, xurmati, e’tibori qanday, unga boshqa insonlar qanday muomala qiladilar. Lekin, ushbularni birgina qaltis harakat, gap yoki ish bilan bir zumda va tamomila yo’qotish mumkin. Masalan, biror-bir ishni o’z vaqtida bajarmadingiz, vaqtida birovga qo’ng’iroq qilmadingiz, xatiga javob bermadingiz, odobsizlik namunalarini bisyor qilib ko’rsatdingiz va xokazolar. Reputatsiyani yuqori darajada ushlab turish uchun hamma narsa muhimdir. Masalan, kiyinish madaniyati, gapirish madaniyati, jamoada o’zini tutish madaniyati, ofisning ko’rinishi va intereri hamda boshqa bir qancha, ko’rinishdan mayda-chuyda tuyulgan elementlar juda katta va hal qiluvchi ahamiyatga molik bo’lib qolishi mumkin. Shuning uchun ham etakchi tadbirkorlarning quyidagi fikriga qo’shilmasdan aslo ilojimiz yo’q:

“Foyda biz uchun juda muhim, lekin jamiyatdagi obru-e’tiborimiz bizga undan ham muhimdir”

Barchaning ko’ziga birinchi bor va yaqqol tashlanadigan liboslar va kiyinish madaniyati qisqacha haqida so’zlashib olamiz. Ko’pchilikka ma’lumki, ko’p joylarda Sizni kiyimingizga qarab kutib olishadi yoki mulozamat qilishadi. «To’nim eya qol» degan maqolni eslang. Sizning kiyimingiz, tashqi ko’rinishingiz Sizning o’ziga xos va juda muhim tashrif qog’ozingiz bo’lib hizmat qilishi hech kimga ham sir emas. Biror-bir kishi bilan uchrashganda, uning bir og’iz ham gapini eshitmasdan turib, uning kiyimi, ko’rinishi va o’zini tutishiga qarab, u to’g’risida ma’lum bir tushunchaga ega bo’lishingiz mumkin. Shuning uchun ham ko’pgina muvaffaqiyatli ish yuritayotgan va rivojlanayotgan firmalar o’z xodimlaridan chiroyli kiyinishni hamda o’z tashqi ko’rinishlarini yaxshi saqlashni talab qiladilar. Bunda tashqaridan tashrif buyurgan insonlar kompaniya xodimining tashqi ko’rinishini tashkilotning jonli timsoli sifatida qabul qiladilar.

Ishbilarmon va muvaffaqiyat qozonayotgan inson harakatchan bo’lib, unda faqat o’zininggina emas, balki boshqalarning ham muvaffaqiyatini ta’minlab berish uchun etarli bo’lgan kuch va ichki energiya mavjuddir. Agar Sizda o’zingizning tashqi ko’rinishingizni sarishta qilib yurishga vaqt, kuch va imkoniyat hamda aql-farosat topilgan ekan, demak Siz xaqiqatan ham muvaffaqiyat qozonishi aniq bo’lgan insonsiz. Yaxshi va sarishta kiyingan holatda Siz o’zingizning fikringiz va qalbingizdagi idealga tobora yaqinlashasiz, ya’ni, shu kiyimingiz bilan shu bugunning o’zida o’zingiz intilayotgan ideal sifat bo’lib qolasiz.

Sizning asosiy vazifangiz har bir turga mansub insonlar ichki dunyosiga yo’l topish, ularga o’zingizni muvaffaqiyat qozonishi aniq bo’lgan va ishonchli inson sifatida ko’rsatishdir. Xuddi shu vaqtning o’zida ular Sizni o’zlaridek omadli va aqlli deb qabul qilishlariga intilishingiz lozim. Boshqa so’zlar bilan aytganda, Siz o’zingizni shunday ko’rsatishingiz kerakki, ular Sizda o’z ideallarining bir qismini ko’rsinlar. Ustki kiyimning did bilan tanlanishi bu xolda katta yordam beradi. Agar Siz qanday turdagi insonlar orasiga borishingizni oldindan bilsangiz, iloji boricha ular kabi va o’sha erda qabul qilingan libos tanlash va kiyinish harakatini qiling, shunda ular Sizni o’z odamlaridek qabul qiladilar. Agarda bunga qo’shimcha ravishda salgina did bilan kiyinsangiz, Sizni juda ham omadli inson sifatida qabul qiladilar. Kezi kelganda shuni ham aytib o’tish kerakki, boy insonlar bilan, davlat apparati xodimi bilan, uy bekasi yoki talaba bilan uchrashuvga borilganda, albatta shunda mos ravishda kiyinish lozim bo’ladi. Lekin shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, qimmat va didsiz kiyingandan ko’ra, oddiy, lekin did bilan tanlangan libos kiyish ma’qulroqdir.

Insonning o’zini tutishi, mimikasi va o’tirish usuli ham muzokaralar natijasining ijobiy/pozitiv va muvaffaqiyatli bo’lishiga bevosita ta’sir qiladi. Siz bilan muzokara olib borayotgan tomonning ruxiy/psixologik holatiga Sizning u yoki bu harakatingiz ijobiy yoki salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Avvalo, Sizning emotsional holatingiz unga bevosita ta’sir o’tkazadi. Agarda Siz unga nisbatan sokin va qiziqish munosabatida bo’lsangiz, u ham Sizga shunday munosabatda bo’ladi. Mabodo Siz unga nisbatan qo’rqinch, ishonchsizlik bilan muomala qilsangiz, unga ham bu munosabat virusli kasallikka o’xshab o’tib qolishi mumkin. Oyoqlarni chalishtirib o’tirish, qo’llarni ko’krakda birlashtirib o’tirish, barmoqlarni musht qilib tugish insonning xarakteri ochiq emasligini, qo’rqinchni va xavfni bildiradi. Qo’l bilan tez-tez harakatlar qilish, ko’rsatgich barmoq bilan so’zini tasdiqlash muzokara olib borilayotgan tomonga qo’shimcha manfiy ta’sir ko’rsatadi. Ishonch va yaqinlik xissiyotlari qo’lni ochiq tutish bilan, tana a’zolari harakatlarini engillik bilan bajarish orqali va o’zini sokin tutish bilan hosil qilinishi mumkin. Agarda harakatlar yurakdan chiqarilsa, u sahiylikni, ko’ngli tozalikni va sevgini bildiradi. Sevgi bor joyda hasadga va qo’rqinchga joy yo’q deb bejiz aytmaganlar, albatta. «Har kim o’ziga mos suhbatdosh bilan birga bo’lishni xohlaydi», - degan fikrni qo’llash ham yaxshi natijalarga olib keladi. Masalan, Siz o’z suhbatdoshingizning diqqat-e’tiborini o’zingizga qaratmoqchi bo’lsangiz, uning falsafasini, intilishlarini va qiziqqan narsalarini o’rganib chiqing hamda iloji bo’lsa, suhbat paytida uning qo’l va tana a’zolarining maxsus va diqqatga sazovor harakatlaridan nusxa oling hamda uni maqsadga muvofiq tarzda qo’llang. Lekin buni shunday qilish kerakki, bu harakatlar yaqqol ko’zga tashlanmasin, ya’ni, me’yor bilan va odob doirasida amalga oshirilsin. Muzokaralar olib borayotganda suhbatdoshingiz bilan qanday masofada gaplashayotganingiz ham muhim ahamiyat kasb qiladi. Har bir insonning shaxsiy biomaydoni xilma-xil bo’lgani uchun, shunday masofa tanlash kerakki, bunda uning biomaydoniga kirib, uni noqulay ahvolga solib qo’ymaslik kerak. O’z ahamiyatingizni oshirish uchun, masalan, o’zingiz kresloga o’tirib, hamsuhbatlaringizni stullarga o’tqazib qo’yishingiz mumkin. Hamsuhbatlar bir xil balandlikdagi stullarda o’tirishganda, Siz sal balandroq stulda o’tirishingiz yoki tik turib gaplashishingiz mumkin.

Tadbirkor sifatida biror-bir tovar yoki xizmatni kimgadir taklif qilayotganda aksariyat ko’pchilik xollarda taklifingiz nayzalar bilan qarshi olinadi va ba’zilar taklifingizga qat’iyan qarshi bo’ladilar. Bu xol Sizga ham ta’sir qilib, ishingizga ishonchsizlik tug’dirishi, olg’a qadam bosishga halaqit berishi, noumidlik xolatini yuzaga keltirishi mumkin. Bunda Sizdan bir narsa talab qilinadi, ya’ni bu xolatlarga falsafiy yondashish va ulardan tegishli xulosa chiqarish.