O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

 
Beshinchi bosqich
(1999 yil maydan hozirgi davrgacha). Ushbu 
bosqichda 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
“Turizmni 
rivojlantirishning davlat dasturi to’g’risida”gi Farmoni nafaqat 
mamlakatdagi milliy va xalqaro turizmni tutgan o’rnini mustahkamlash 
uchun siyosiy asosni shakllantirdi, balki uning iqtisodiy asoslarini 
mustahkamlash imkoniyatini berdi. Ushbu me’yoriy hujjat asosida 
turistik korxonalarga qo’shimcha boj imtiyozlari berildi. Bundan tashqari, 
O’zbekistonning xorijiy mamlakatlardagi diplomatik vakolatxonalarida 
turizm bo’yicha maslahatchi lavozimi joriy etildi. Ushbu yilning avgust 
oyida mamlakat Parlamentida «Turizm to’g’risida»gi qonun qabul qilindi 
va buning natijasida turizm sohasini faoliyat ko’rsatishining huquqiy 
asoslari yanada takomillashtirildi. 
 
1.7.Buyuk Ipak yo’li va unda turizmni rivojlantirishning 
ahamiyati 
Hozirgi vaqtda butun dunyoda, jumladan O’zbekistonda ham 
iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohalaridan biri xususan turizm 
sohasiga katta e’tibor kuchayib bormoqda. Insonlar borgan sari 
o’zlarining bo’sh vaqtlarini samarali o’tkazishga, dam olishga, sog’ligini 
tiklashga, dunyoni, xalqlarning urf odatlarini, qadriyatlarini bilishga 
intilmoqda. Bundan tashqari, insoniyat har doim o’zining harakat 
doirasini o’zgartirib, yangi yerlarni kashf qilishga intilgan. XX asrga 
kelib 
bunday 
intilishlar 
kuchaydi 
va 
turizm 
industriyasining 
rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. O’tgan 2004 yilda dunyo aholisining har 
to’rtinchisi sayohat qilganlar. Ayrim mamlakatlarda turizm sohasi juda 
ham barqaror rivojlanib bormoqda va ularning har yillik o’sish sur’ati 8-

---

10 foizgacha boradi. Bu davlatlarga Ispaniya, Italiya, Frantsiya, AQSH va 
boshqa mamlakatlarni kiritish mumkin. SHunisi qiziqki turizm 
rivojlanishi bilan bir qatorda transport, bozor infratuzilmasi, savdo sotiq, 
oziq-ovqat tarmoqlari, qurilish, hunarmandchilik hamda boshqa xizmat 
ko’rsatish sohalari rivojlanib ketadi
28
. Respublikamiz xalqaro turizmni 
rivojlantirish uchun juda boy imkoniyatlarga ega. Bularga «Buyuk Ipak 
Yo’li»ning shoh tomiri respublikamizdan o’tganligi, butun dunyoga 
mashhur tarixiy va madaniy shaharlarimiz Samarqand, Buxoro, Xiva, 
SHahrisabz, Qo’qon, Toshkent, Termiz va boshqa shaharlar, tabiiy va 
sog’lomlashtirish 
resurslariga 
boy 
mintaqalarimiz 
CHimyon, 
SHohimardon, Zomin, Boysun, SHerobod va boshqa shaharlar kiradi. 
Hozirgi kunga kelib O’zbekistonda turizmni rivojlantirish uchun asos 
solindi deb hisoblasa bo’ladi. Bunga dalil sifatida 1995 yilda «Buyuk 
Ipak yo’li»ni qayta tiklashda O’zbekiston respublikasining faol 
qatnashishi va respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish to’g’risida»gi 
farmonnining Prezidentimiz tomonidan qabul qilinishidir. Bu farmonga 
binoan turistik korxonalar bir qator soliq imtiyozlarga ega bo’lishdi. Bu 
farmon «Buyuk Ipak yo’li»da joylashgan tarixiy va madaniy shaharlarda 
turistik yo’nalishlarning rivojlanishiga turtki bo’ldi. Ming yillar davomida 
«Buyuk Ipak yo’li» Osiyo va yevropa xalqlarini birlashtirishning 
ahamiyatli va samarali usuli hisoblanib kelgan. Xuddi shu yo’l bo’ylab 
tovarlar, bilimlar, texnologiyalar, madaniyatlar almashuvi amalga 
oshirilgan, 
natijada 
shaharlarning, 
davlatlarning 
rivojlanishiga 
ko’maklashib kelgan. Hattoki, hozirgi vaqtda bu yo’l insoniyatga qanday 
global ahamiyatga ega bo’lganligini baholash qiyin. Ammo, o’zining 
faoliyatini tugatgandan keyin ham unga qiziqish yo’qolib ketmadi. 
Ayniqsa, transport va axborot aloqalarining, sanoat ishlab chiqarishning, 
tovar va xizmatlaring savdosini hamda Osiyo va yevropa mintaqalarining 
integratsiya protsesslariga faol qatnashuvi «Buyuk Ipak yo’li»ning 
«ikkinchi nafasi»ni olganini ko’rish mumkin. 
«Buyuk Ipak yo’li»da xalqaro turizmni rivojlantirishning bir ko’rinishi 
bo’lib, janubiy-sharqiy Osiyoni yevropa bilan bog’lab turadigan global 
Transosiyo transport liniyani shakllantirish hisoblanadi. U o’z ichiga 
YAponiya, Xitoy, Xindiston, O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, 
Qozog’iston, Kavkaz davlatlari, G’arbiy Osiyo (Pokiston, eron) davlatlari 
va albatta, yevropa davlatlarini qamrab oladi. e’tiborga olish kerakki 
TRASEKA loyihasi doirasida «Delfin» izlanishi o’tmoqda. Bu 
izlanishning mazmuni karvonsaroylarni tashkil qilishning texnik-iqtisodiy 
asoslanishi, ekspertlarning fikriga ko’ra, bu «Buyuk ipak yo’li»ning 
rivojlanishiga va xalqaro hamkorlikning samarali natija berishiga yordam 
28

---

beradi, chunki O’zbekiston va Turkmanistonning asosiy yo’nalishlarida 
yoqilg’i stantsiyalari, turar joylar, ovqatlanish punktlari va 
telekommunikatsiya zonalarining qurilishi yangi turistik zonalarning 
shakllanishiga hamda turistik avtotransportning paydo bo’lishiga olib 
keldi. 2002 yili Respublikamiz prezidenti I.A.Karimovning Ispaniyaga 
tashrifi mobaynida Butunjahon Turizm Tashkiloti rahbari Franchesko 
Francheyzer bilan o’tkazgan muloqotida O’zbekistonning xalqaro turizm 
rivojlanishidagi ahamiyati, turistik tashkilotlar bilan olib borayotgan 
xalqaro hamkorligi, faoliyati, turistik tashkilotlarga ko’rsatilayotgan keng 
imtiyozlar va shart-sharoitlar haqida batafsil suhbatlashdilar.
Butunjahon Turistik Tashkiloti ekspertlari «Buyuk Ipak yo’li»da 
qatnashishiga qarab, qatnashuvchi davlatlarni 3 qismga ajratgan. Birinchi 
qismga o’ziga xos turizm milliy modelini shakllantira boshlagan O’rta 
Osiyo va Kavkaz davlatlari kirgan. Bu yo’nalishda Butunjahon Turistik 
Tashkiloti asosiy masala qilib turg’un rivojlanish dasturini tuzishda, 
turistik tarmoqqa investitsiyani jalb qilishda, qonunchilikni ishlab 
chiqishda va kadrlarni tayyorlashda ko’maklashishi hisoblanadi. Ikkinchi 
qismga «Buyuk Ipak yo’li» ob’ektlarini o’z ichiga olgan va turistik 
maxsuloti bilan aniq tajribaga ega bo’lgan davlatlar kiradi. Bular Xitoy, 
Pokiston, Hindiston, eron, Gretsiya va Turkiyalardir. BTT ning 
ekspertlari fikriga ko’ra bu yerda xalqaro tashkilot «Buyuk Ipak yo’li» 
nomli turistik mahsulotning sotilishini rag’batlantirishi mumkin.
Uchinchi qism esa, qadimgi aloqaning oxirgi nuqtalarini o’z ichiga 
qamrab oladi. Bularga bir tomondan YAponiya, Koreya, ASEAN 
davlatlari kiradi. Bu yerda Butunjahon Turistik Tashkilotining vazifasi 
«Buyuk Ipak yo’li»ni targ’ibot qilish deb hisoblanadi, chunki bu davlatlar 
nafaqat katta turistik oqimni ta’minlaydi, balki bu yo’l bo’ylab turizm 
uchun yetakchi bozorlar hisoblanadi. 
«Buyuk Ipak yo’li» turistik maxsulot mavqeining ko’tarilishi uchun 
albatta fundamental asos bo’lishi kerak. Uni sotish uchun barcha 
davlatlarning faol hamkorligi kerak. Bu yerda xususiy sektor va davlat 
sektori, xalqaro va ratsional tashkilotlar, alohida turoperatorlar va 
mehmonxona komplekslari munosabatisiz amalga oshirib bo’lmaydi. 
Butunjahon Turistik Tashkilotining «Buyuk Ipak yo’li» loyihasi bo’yicha 
keyingi yig’ilishi Xitoyda 1996 yilda bo’lib o’tdi, bunda mahsulotning 
marketingiga oid masalalar ko’rib chiqildi. «Buyuk Ipak yo’li»da turizm 
bo’yicha ikkinchi anjuman ham bo’lib o’tdi. ekspertlar fikriga ko’ra bu 
yerda «Buyuk Ipak yo’li»ning asosiy turistik resurslari: diqqatga sazovor 
joylar, madaniy va tarixiy ob’ektlar, joylashtirish vositalari, transport va 
axborot markazlari shakllandi. Bu tadbirlardan keyin ushbu loyiha 
rivojlana boshladi. Ammo, hamma savollar yetarlicha yechilmagan edi, 
shuning uchun ham 1997 yil aprel oyida Texronda «Buyuk Ipak yo’li» 
bo’yicha ikkinchi xalqaro yig’ilish bo’lib o’tdi. Bunda quyidagi masalalar 

---

shakllandi: «Buyuk Ipak yo’li»ning regionlarini xalqaro targ’ibot qilish, 
bu turistik ma’lumotni reklama qilish uchun global axborot 
kommunikatsiya tarmoqlaridan (xususan Internet) foydalanish. 
1994 yildan boshlab Butunjahon Turistik Tashkiloti «Buyuk ipak 
yo’li» loyihasini barcha yirik xalqaro yarmarkalarda: Berlinda TTV, 
Londonda WTM va Madridda FJTUR faol targ’ibot qila boshladi. 
Butunjahon Turistik Tashkilotining bashoratlariga ko’ra 2020 yilga 
kelib dunyoning asosiy turistik yo’nalish bo’lib Xitoy hisoblanadi. Bu 
davlat hozirgi kunda 22 mln. turist qabul qila olishligi bilan oltinchi 
o’rinni egallaydi va o’rtacha yillik 8 foiz o’sish bilan Xitoyga keladigan 
turistlarning soni 137 mln., Gonkongga esa 59 mln. kishiga yetib, 
birinchi o’rinni egallaydi. Bundan kelib chiqib, «Buyuk Ipak yo’li» 
loyihasiga ishtirokchilarning oldida turistik maxsulotni shakllantirishda 
bu davlatlarni hisobga olish masalasi turibdi, masalan, Germaniya-
O’zbekiston-Xitoy, Frantsiya-O’zbekiston-Gonkong va boshqalar. 
Turistlarning yillik xarajatlari 5 mlrd. dollarga yetishini hisobga olsa, 
O’zbekiston ham bu valyutaning ayrim qismini shaklllantirishga va 
o’zlashtirishga yetarli imkoniyati bor. CHunki «Buyuk Ipak Yo’li» 
bo’ylab Xitoyga sayohat qiluvchi turistlarning asosiy qismi respublikamiz 
orqali harakat qiladi. Bu degani xorijiy turistlarning mamlakatimizdagi 
turistik ob’ektlardan va transport vositalaridan foydalanganliklari uchun 
ma’lum bir valyutaning davlat byudjetiga tushishini ta’minlaydi. SHuning 
uchun ham xorijiy turistlar uchun «Buyuk Ipak yo’li» bo’ylab transport 
(tranzit) yo’nalishlarini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim. Bu 
masalada madaniy va bilim qabul qilishga qaratilgan turizm eng katta 
qiziqish tug’diradi. Masalan, 2004 yilda O’zbekistonga 841,2 ming 
tashrif qiluvchilar keldi, bulardan 5,6 foizi turistik maqsadlar bilan, 74,4 
foizi xususiy viza bo’yicha, qolgan 20 foizi boshqa turli xil maqsadlarda 
sayohat qilganlar. Ko’pchilik tashrif buyuruvchilarni davlatning tarixi, 
madaniyati va diniy obidalari qiziqtirgan. O’zbekiston hayotida bo’lib 
o’tayotgan madaniy tadbirlar, masalan, allomalarning va shaharlarning 
tantanalari nafaqat musulmon davlatlari, balki yevropa va boshqa 
davlatlarni keng qayd qilib, «Buyuk ipak yo’li»ni va taklif qilinayotgan
mahsulotni yangi ahamiyatga ko’tardi.
Vaqt o’tishi bilan turizm integratsion jarayonlarga ko’proq yordam 
bera boshlaydi. Hozirgi vaqtda O’rta Osiyo davlatlari tashqi bozorlarda 
O’zbekiston, Qirg’iziston, Turkmaniston, Qozog’iston, Tojikiston 
bo’ylab yo’nalishlardan foydalanib «Buyuk ipak yo’li» markasi ostidagi 
turmaxsulotni sotishlari mumkin. Jahon integratsiyasining boshqa shakli 
turizm sohasida global tizimlardan, masalan internetdan foydalanish 
xisoblanadi. Turizm iqtisodiy salohiyatning globallashuviga sabab 
bo’ladi, ya’ni u nafaqat alohida davlatga balki bir mintaqadagi qator 

---

davlatlarga uning makroxo’jalik rivojlanishiga, ijtimoiy - siyosat holatiga 
ta’sir ko’rsatadi. Afgoniston va Tojikistonning mintaqaviy turizmga 
tortilishi, ba’zi ekspertlarning fikricha, bu davlatlarda siyosiy va iqtisodiy 
barqarorlik yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan 
turizmda xavfsizlikka ko’proq e’tibor berila boshlaydi. YUqori kriminal 
va nobarqaror siyosiy holatdagi davlatlarga turoperatorlar e’tibor 
bermaydilar. BTTning «Mak Nalti guruhi» xalqaro ekspertlarining 
fikricha Markaziy Osiyo mintaqasida turizm bozorining uch segmenti 
shakllandi: 
1.O’zbekistonda sayohatlarning hammasini o’tkazuvchi turistlar. 
2.O’zbekiston ular uchun Osiyo bo’ylab sayohatlarining bir qismi 
bo’lgan turistlar. 
3. o’zlarining ishi bo’yicha sayohatlariga dam olishni qo’shuvchi 
biznesmenlar 
Birinchi toifaga faqat o’zbek turmaxsulotini sotib olgan va 
O’zbekiston bo’ylab sayohat qilmoqchi bo’lgan turistlar kiradi. Kolgan 
ikki toifa davlatlararo sayohat dasturi yoki biznesni bajarish muddatiga 
ko’ra kamroq vaqt o’tkazadilar. Ta’kidlash kerakki, O’zbekiston xalqaro 
bozorda qadimda o’zbek shaharlari orqali o’tgan Buyuk ipak yo’lini 
reklama qilish orqali turistik turlar sotishni amalga oshirmoqda Tahlil 
shuni ko’rsatadiki ommaviy turistik yo’nalishlar narxi quyidagichadir. 
-Toshkent-Samarqand-Buxoro-Urganch-Toshkent 676 AQSH doll va 
undan yuqori; 
-Toshkent-Samarqand-SHahrisabz-Buxoro-Urganch-Toshkent 845 va 
yuqoriroq (20 kishilik guruhlar uchun). 
Buyuk ipak yo’lining boshqa davlatlariga (Xitoy, eron, BAA) 
turlarni sotuvchi turistik agentliklarning so’rovnomasi shuni ko’rsatadiki 
bu davlatlardagi turmaxsulotlarning narxi O’zbekistonga sayohatdan 
ko’ra pastroqdir. Bundan tashqari bu davlatlar reklama va marketingga 
ko’p mablag’ sarflashadi Milliy ekspertlar fikricha agar 90-yillarning 
o’rtalarida xorijiy turistlar O’zbekiston turiga taxminan 1,5 ming doll 
(aviachiptalar ham shuning ichida) sarflashgan bo’lsa, 2005 yilga kelib bu 
summa 2 ming dollarga yetishi mumkin. Bunda turizm tur narxlarini 
oshirishdan emas, yangi xizmatlar ko’rsatish evaziga foyda oladi. 
Bundan tashqari, o’zbek turizmi yanada ko’proq yevropa 
andozalari va tendentsiyalarini ola boshlaydi Bunda u xorijliklarni jalb 
qiluvchi sharqona latofatni ham saqlab qoladi. Albatta turizm iqtisodining 
muammolari jahonnikiga o’xshash bo’ladi. Masalan, MILLER FRIMAN 
TRAVEL GROUP tomonidan TTG WORLD HOTEL REPORT 
mehmonxona sanoati tadqiq qilindi va quyidagilar aniqlandi: 

---

-mexmoxonalarga tushayotgan soliqning og’irligi oshib boradi va 
umumiy soliqlardagi turizmning ulushi 1996 yildagi 10,4 foizdan 2006 
yilda 11 foizga yetadi; 
-mehmonxona sanoati daromadni xisobga olish usulini o’zgartiradi: 
bitta nomerdan olinadigan daromad emas, bitta mehmondan olinadigan 
daromad xisoblanadi; 
-Evropa otellaridan faqat 30 foizi mehmonxona tizimlariga tegishli 
xolos. 
YAqin o’n yil ichida O’zbekistondagi ko’pgina mehmonxonalar 
mintaqaviy 
tizimlarga 
birlashtirilib, 
transmilliy 
korporatsiyalarga 
aylanishi mumkin shubhasiz davlatning o’zbek turizmini tashviqot 
qilishdagi ahamiyati ham kattadir. 1996 yilda turizmga yordam berish 
uchun byudjetdan 572 mln. dollar ajratgan Frantsiya, 78 mln. ajratgan 
Ispaniya, 15 mln. ajratgan AQSH, 27 mln. ajratgan Irlandiya, 5 mln. 
ajratgan Xitoy, 7 mln. ajratgan Polsha, 520 mln. ajratgan Turkiya, 518 
mln. ajratgan Xindiston bunga misol bo’ladi. 
Mak Nalti ekspertlar guruhi tomonidan O’zbekiston xukumatiga 
2002 yilgacha marketing tadqiqotlari uchun 1,35-1,65 mln doll. milliy 
infratuzilmani rivojlantirishga 55 mln. doll. kapital qo’yilmalar 
yo’naltirish maslahat berilgan edi. Bu 2002 yilga kelib qo’shimcha 200 
mln. dollar daromad berishi kerak edi. 
O’zbekiston hozirda jahon turizmida mavjud bo’lgan 15 
ko’rinishdagi turizmni taqdim qilishi mumkin. Bundan tashqari turistlar 
tomonidan buyurtma qilingan har qanday xizmatlarni bajarish 
imkoniyatlariga ega har bir turistdan o’rta xisobda 1200 dollar tushadi. 
O’zbekistonda o’ttizdan ortiq mehmonxona va mehmonxona 
majmualari, turbaza va kempinglar, 10 avtotransport xo’jaliklari turistlar 
xizmatiga tayyor. Turistlar qabul qilish va jo’natishga kelganda ular 
avvalo milliy transport kompaniyalarimiz to’g’ridan-to’g’ri aloqa
o’rnatgan davlatlar bilan olib borilmoqda. Bular O’zbekistonning o’zidan 
22 davlat va MDH davlatlaridan 10-12 davlat. 
Xulosa
Hozirgi kunda davlatimiz tomonidan turizm infratuzilmasini 
rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar o’zining ijobiy 
natijalarini berib kelmoqda. Biroq, murakkab o’tish davri bilan bog’liq 
talaygina muammolar tufayli bu sohada ham ayrim kamchiliklar mavjud 
bo’lib bular haqida keyingi mavzularda atroflicha to’xtalib o’tamiz. 
Tayanch so’zlar; Nazariy va amaliy muammolar, iqtisodiy omillar, 
siyosiy omillar, madaniy va ma’rifiy omillar, rivojlanish bosqichlari, ipak 
yo’li dasturi. 

---