Umumiy antropologiya va antropologiya tadqiqot predmetini о‘rganishning о‘ziga xos jihatlari Antropologiyaning ilmiy о‘rganish bо‘limi umumiy antropologiya yoki «tо‘rt dala» antropologiyasi deb nomlangan bо‘lib tо‘rt yо‘nalishdagi bо‘limlarni о‘z ichiga oladi. Bular: ijtimoiy-madaniy, arxeologik, biologik va lingvistik antropologiY. (Shu yerdan boshlab ijtimoiy-
madaniy antropologiya qisqacha madaniy antropologiya deb ataladi).
Antropologiyani о‘rganish qismlaridan biri bо‘lgan madaniy antropologiya eng yirik bо‘limni tashkil qiladi. Antropologiyani о‘rgatish bо‘limlarining kо‘pchiligida о‘quv rejasiga yuqorida nomlari zikr etilgan tо‘rtala bо‘lim ham kiritilgan.
Bir fanga tо‘rt yо‘nalish kiritilishining tarixiy sabablari bor. Shimoliy Amerikaning mahalliy xalqlari madaniyati va tarixiga bо‘lgan qiziqish natijasida bir asrdan oshiqroq vaqt oldin Amerika antropologiyasi yuzaga keladi. Mahalliy amerikaliklarning keli] chiqishi va bir-birlaridan farqli tomonlariga bо‘lgan qiziqish ularning madaniyati, marosimlari, ijtimoiy hayoti, tili va jismoniy jihatlarini о‘rganishga sabab bо‘ldi. Antropologlar hozir ham mahalliy amerikaliklarning kelib chiqishi va Yangi dunyoga qanday kо‘chishlar silsilasi natijasida kelib qolganliklari xususida bosh qotirmoqdalar. Ularni о‘ylantirib kelayotgan savollardan yana biri mahalliy amerikaliklarning bir-birlari bilan va osiyoliklar bilan qanday lingvistik, madaniy va biologik bog‘liqliklar mavjudligi masalasidir. Nomlari kо‘rsatib о‘tilgan bо‘limlarning kiritilish sabablari qatoriga biologiya (masalan irq) va madaniyat о‘rtasidagk bog‘liqlikka bо‘lgan qiziqish deb aytish ham mumkin. Bundan ellik yil oldin antropolog Rut Benedikt dunyo tarixida bir madaniyatning shakllanishida turli irq vakillari ishtirok etishini va birgina irq yoki birgina madaniyat doirasiga taalluqli bо‘lmasligi mumkinligini ta’kidlab о‘tgan. Ilmiy til bilan aytganda, madaniyat irq faoliyatini aks ettirmaydi.
Antropologiyaning madaniy va biologik qirralari tutashadigan yana bir jihat irq va aqliy rivojlanganlik kо‘rsatkichi о‘rtasidagi bog‘liqlik masalasidir. Aqlning biologik asoslari borasida, shuningdek, irq, sinf va jinslar о‘rtasidagi intellektual farqlar xususide aniq bir dalshia ega emasmiz. Muhit omillari bо‘lgan ta’lim, iqtisod va ijtimoiy kelib chiqish bu kabi aqliy farqlarni tushunishda tuzukroq izohlarga ega. Tamoyil tekshiruvi esa bu tamoyillarni ishlab chiquvchi va ularni boshqaruvchi insonlarning kelib chiqishini ifoda etadi. Shunday qilib, bu kabi barcha tekshiruvlar bir qadar madaniy qolipga va xolis bо‘lmagan tabiatga ega. Xolis bо‘lmaslik va kо‘rmaslikka olish omadsizlik va kambag‘allik ichki, tug‘ma qobiliyat, salohiyatning yetishmasligi borasidagi noо‘rin fikrlar sari yetaklaydi.
Antropologiya, xususan, tarixiy antropologiya fan sifatida shakllana boshlashidan xozirga qadar eng muhim tadqiqot mavzularidan biri etnik madaniyatlar taraqqiyoti va etnoslararo munosabatlar hisoblanadi. Insoniyatning Ilk tarixiga oid ma’lumotlar cheklangan bо‘lsa-da olimlar, odamzodning о‘tmishini ifodalovchi antropologik nazariyalar tuzishda davom etmoqda. Bu nazariyalar mualliflari tarixiy aniqlikka davo qilishmasada, ular rekostrusiya qilgan tizimlarni amalda bо‘lgan real hayot deb о‘ylamaslik lozim.
“Primitiv” xalqlar tarixiy antropologiya predmeti sifatida. Tarixan antropologiya fani dastlab, madaniy taraqqiyoti yevropaliklardan past bо‘lgan xalqlarni о‘rgana boshlagan. Demak antropologiya ilk bosqichda “primitiv” jamiyatlar va ularning an’anaviy madaniyatlarini tadqiq qilgan (primitiv-lotincha-birinchi, dastlabki). XIX asr oxirida yuksak texnik taraqqiyotga erishgan G‘arb mamlakatlari uchun bu atama mos kelib, juda tez tarqaldi. Texnologik taraqqiyot darajasiga asoslangan madaniy klassifikatsiyalarda о‘z о‘rnini egallagan bu kabi yondashuv Lyuis Genri Morgan (“Qadimgi jamiyat”) kab taniqli etnologlar faoliyatidaham katta о‘rin egallaydi.
Etnotarix xususida qisqa sо‘z yuritilganda tarix va antropologiya aloqalariga tо‘xtalib о‘tilgandi.
Odamlar va jamiyatlarga ta’sir kо‘rsatuvchi ikki tarixiy о‘zgarish omillari: kadrlar va shakldagi о‘zgarishga ham tо‘xtalib о‘tish joizdir. Odamlar ma’lum bir jamiyatga tug‘ilish va kо‘chib о‘tish natijasida qо‘shiladilar va ulardan hayetdan kо‘z yumish yeki kо‘chib chiqish natijasida ayriladilar. Bu kabi о‘zgarishlar kadrlarda -shaxslarda kuzatilib, tizimda aytarlik kо‘zga tashlanarli о‘zgarish kuzatilmasligi mumkin. Tarixiy о‘zgarishning ikkinchi turida ijtimoiy tizim о‘z tuzilishi va shaklini о‘zgartirishi mumkin. Bu narsani tо‘satdan, radikal amalga oshirilgan inqilob olib kelishi mumkin. Yoki bо‘lmasa bu о‘zgarish avlodlar osha amalga oshishi, shaxslarning yangiliklari natijasida shakldagi о‘zgarish sekin-asta amalga oshishi mumkin.
