O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta maxsus talim vazirligi Termiz Muxandislik Texnalogiyalari Instututi

2. FAZALAR QOIDASI
Fazalar qoidasi komponent, faza, erkinlik darajasi kabi tushunchalar orasidagi munosabatni ko’rsatadi. Fazalar qoidasini faqat muvozanatda turgan sistemalarga tatbiq etish mumkin.
Fazalar qoidasi tubandagicha ta‘riflanadi: K komponentdan iborat sistemadagi fazalar soni (Ф) bilan sistemaning erkinlik darajasi (F) yig’indisi sistemaning komponentlar soni –K plyus 2 ga teng, ya‘ni
Ф + Ђ = К + 2
Bu yerda: Ђ – sistemaning erkinlik darajasi. Bu tenglamadagi 2 – bosim va haroratni ko’rsatadi. Bundan:
Ђ = К – Ф + 2
Demak, murakkab sistemada erkinlik darajasini topish uchun komponent sonidan faza sonini ayirib, qoldiqqa 2ni qo’shish kerak. Bosim kam ta‘sir etadigan kodensatlangan, ya‘ni qattiq va suyuq fazadan iborat sistema uchun faza qoidasi
Ђ = К – Ф + 1
Shaklida ifodalanadi.
Erkinlik darajasi 1 ga teng bo’lgan sistemа monovariantli sistema deyiladi; erkinlik darajasi 2 ga teng bo’lsa bivariantli, boshqacha aytganda, divariantli sistema deb, erkinlik darajasi 3 ga teng bo’lsa, trivariantli sistema va nolga teng bo’lsа, invariantli (nonvariantli) sistema deb ataladi.
Muvozanatdagi sistemalar, bundan tashqari, komponentlar soniga qarab ham sinflarga bo’linadi, masalan, bir komponentli, ikki komponentli va hokazo komponentli sistemalar bo’ldi.
3. BIR KOMPONENTLI SISTEMALAR
Suv, muz va bug’dan iborat muvozanat sistemada faqat bitta komponent – suv bor. Bu sistema uch fazalidir: muz, suv, bug’. Lekin fazalarning soni bosim va haroratga bog’liq. Masalan, haroratni oshirish bilan muzning hammasini suvga aylantirib yuborish mumkin bo’lganidek, bosimni oshirib, bug’ni ham suvga aylantira olamiz.
Bir komponentli sistemalar uchun fazalar qoidasi tubandagicha yoziladi:
Ђ = 1 – Ф + 2 yoki Ф + Ђ = 3
Agar fazalar soni 3 ga teng bo’lsa Ђ = 0
Agar fazalar soni 2 ga teng bo’lsa Ђ = 1
Agar fazalar soni 1 ga teng bo’lsa Ђ = 2 bo’ladi.
Demak, bir komponentli sistemalarda erkinlik darajasi ikkidan ortiq bo’la olmaydi, fazalar soni esa uchdan ortiq bo’lmaydi. Shuning uchun bir komponentli sistemalarni tasvirlashda abtsissa va ordinata o’qlaridan foydalanish mumkin. Muvozanatdagi sistemalarni grafik usulda tasvirlab, sistemaning holat diagrammasi hosil qilinadi. Grafik tuzish uchun, avvalo, sistemaning xossalari yaxshi tekshiriladi va tekshirish natijalari asos qilib olinadi. Masalan, suv ustida o’tkazilgan tajribalardan tubandagi natijalar olingan.
1. Harorat ko’tarilishi bilan suv bug’ining bosimi ortadi va bu ortish suvning kritik harorati 374⁰С ga yetguncha davom etadi.
2. Muz ham, garcha oz darajada bo’lsa – da, bug’lanib turadi va har qaysi haroratda ma‘lum bug’ bosimiga ega bo’ladi.
3. Muzning suyuqlanish harorati bosim ortgan sari (2000 atm gacha) pasayadi. Bosim 132 atmosfera ortganda, muzning suyuqlanish harorati taxminan 1⁰ ga pasayadi. Masalan, 15 atmosfera bosimda muz – 5⁰ da suyuqlanadi. Bosim 2000 atmosferadan oshgach, suvning muzlash harorati orta boshlaydi. Masalan 20760 atmosfera bosimda +76⁰ da suyuqlanadigan muz borligi ma‘lum bo’ldi. Lekin bu muz o’z strukturasi bilan oddiy muzdan (ya‘ni 1 muzdan) farq qiladi va VI muz deb ataladi. Olingan bu natijalarga asoslanib grafik tuzish mumkin.
Abstsissalar o’qiga harorat, ordinatalar o’qiga suv bug’ining bosimi quyilib, 9.1 – rasmda ko’rsatilgan diagramma hosil qilinadi.