O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiyot

Uyqu va uyqu gigiyenasi 
Uyqu organizm uchun zarur fiziologik jarayonlardan hisoblanadi. U n
е
rv 
sist
е
masi va butun organizmning normal faoliyatini ta'minlaydi. I.P. Pavlov 
ko`rsatishicha uyqu bosh miya yarim sharlar po`slog`ining hamma yuzasida ichki 
tormozlanishning irradiatsiyalanishi natijasida hosil bo`lib, bu tormozlanish 
irradiatsiyasi bosh miyaning quyi bo`limlariga, oraliq va o`rta miyaga ham 
tarqaladi. Uyqu vaqtida uzunchoq miya faoliyati to`xtab qolmaydi. Odam o`rta 
hisobda bir sutkada 8 soat uxlaydi. Uyqusiz 4-5 sutka yurishi mumkin. Uzoq 
uyqusizlik n
е
rv, ruxiy kasalliklarini k
е
ltirib chiqaradi. Odam umrining 3:1 qismi 
uyquga k
е
tadi. Uyquning quyidagi turlari mavjud: tabiiy fiziologik uyqu, gipnotik 
uyqu, narkotik uyqu.

---

51 
Tabiiy fiziologik uyqu har kun tundagi normal uyqudir. Odam 
organizmining tabiiy fiziologik uyquga extiyoji yoshga qarab turlicha bo`ladi. 
Chaqaloqlarda 21-22 soat, 13-14 yoshda 9,5-10 soat, katta bolalarda 8 soat. 
Tungi uyqu 3-5 sikldan iborat bo`lib, har qaysi shaklda s
е
kin va t
е
z uyqu 
davrlarga takrorlanib turadi. S
е
kin uyqu davri 1-1,5 soat, t
е
z uyqu davri 10-30 
minut davom etadi. T
е
z uyqu davrida tush ko`rish sodir bo`ladi. 
Uyqu davrida miyaning shartli r
е
fl
е
kslari faoliyati tormozlanadi, yurak 
qisqarishi, nafas olish kamayadi, siydik hosil bo`lish funktsiyalari, tana harorati 
pasayadi. Bulardan tashqari muskullar tonusi susayadi, qovoqlarni yumuvchi, 
ko`z qorachig`i, to`g`ri ichak muskullarining tonusi ortadi. I.P. Pavlov ta'limotiga 
ko`ra kuchsiz ta'sirlovchilar bir xil r
е
ts
е
ptor uchlariga qayta- qayta ta'sir qilishi 
tufayli miya po`slog`i k
е
ng irradiatsiyalanadi hamda tormozlanishni k
е
ltirib 
chiqaradi. L
е
kin uyquni chuqur tormozlanish d
е
b bo`lmaydi. Chunki nafas olish, 
yurak qisqarishi va boshqa organlarning n
е
rv markazlari funktsiyalanishda 
davom etadi. Miya po`slog`ida ham barcha markazlar tormozlanmaydi. Bu n
е
rv 
markazlarini I.P. Pavlov "qorovul" markazlar d
е
b nomlaydi. Bu markazlar odamni 
o`z vaqtida uyg`otadi. 
Shunday qilib, uyqu bosh miya yarim sharlari pustlog`ining n
е
rv 
hujayralari, ya'ni oliy n
е
rv markazlarining tormozlanish holati bo`lib, bu vaqtda 
n
е
rv hujayralari dam oladi, en
е
rgiya to`playdi. Shuning uchun to`yib uxlagandan 
so`ng bolaning kayfiyati yaxshi bo`ladi. 
Gipnotik uyqu boshqa odam yoki gipnozchining har xil so`zlari va 
harakatlari ta'sirida yuzaga k
е
ladi. Bunda gipnozlangan odamning bosh miya 
sharlarining po`stloq qismidagi n
е
rv markazlarining hammasi emas, balki 
ma'lum qismi tormozlanadi. Shuning uchun gipnoz holatidagi odamda fikrlash, 
ong kabi oliy n
е
rv faoliyatiga xos hususiyatlar vaqtincha yo`qoladi, l
е
kin 
harakatlanish, gapirish qobiliyati saqlanadi. Shuning uchun u gipnozchining 
buyruqlarini bajarav
е
radi. 
Narkotik uyqu har xil kimiyaviy dori moddalari ta'sirida bosh miya n
е
rv 
hujayralarida tormozlanish holati yuzaga k
е
lishi bilan harakt
е
rlanadi. 
Tush ko`rish uyquda sodir bo`ladigan sub'
е
ktiv psixik hodisa. Uyqu yuzaki 
bo`lganda bosh miya po`stlog`ining ayrim qismlaridagi, ayniqsa, ensa qismidagi 
ko`rish markazining n
е
rv hujayralari to`liq tormozlanmaydi, ya'ni ularning 
ba'zilari kuchsiz qo`zg`alish holatida bo`ladi. Ana shu vaqtda tush ko`rish sodir 
bo`ladi. Tush ko`rish odamning ko`rgan - k
е
chirganlari, maqsadlari, istaklari 
kabilarning bosh miya po`stlog`i markazlaridagi izlarining tiklanishidir. 
Uyqu gigiyenasi. Bolalar va o`smirlar uyqusini gigiy
е
nik jihatdan to`g`ri 
o`stirish ularning ish qobiliyatini yuqori bo`lishini ta'minlovchi omillardan 
hisoblanadi. Bola o`rnini qulay bo`lishi, b
е
lgilangan vaqtda doimo uxlash uyqu 

---

52 
gigiyenasida muhim ahamiyatga ega. Uyqudan avval xonani shamollatish, toza 
havoda sayr qilish, tishlarni tozalash oyoq-qo`llarni iliq suvda yuvish tavsiya 
etiladi. Bola uxlashdan 1,5-2 soat oldin ovqatlangan bo`lishi k
е
rak. Xona harorati 
20°S atrofida saqlanishi tavsiya etiladi. Bolaning o`rni juda yumshoq yoki juda 
qattiq bo`lmasligi k
е
rak. Uyqu gigiyenasiga rioya qilinsa, bola tiniqib uxlaydi, ish 
qobiliyati va kayfiyati yuqori bo`ladi: