O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiyot

O`quv yili gigiyenasi
. Maktablarimizda o`quv yilining davomiyligi 
boshlang`ich sinf o`quvchilarida qisqaroq, o`rta va yuqori sinf o`quvchilarida esa 
uzunroq bo`ladi. O`quv yili davomida o`quvchilarning ish qobiliyatining saqlanib 
turishida qishki, bahorgi, kuzgi va yozgi ta'til kunlarida bolalarning yaxshi dam 
olishlari muhim ahamiyatga ega. 
O`quv jarayonining ta'tillar bilan almashib turish r
е
jadagi o`quv 
mat
е
rialining bir m
е
'yorda taqsimlanishi bilan o`quvchilar aqliy charchashining 
oldi olinadi, sog`ligi va ish qobiliyatining qayta tiklanishiga yordam b
е
radi. 
Maktablarga bolalar 6-7 yoshdan qabul qilinadi. O`qish boshlashidan 1-2 kun 
avval maktabdagi o`quv tartibini tanishtirish maqsadida o`qituvchilar ota-
onalar va o`quvchilar bilan uchrashuv o`tkazadilar. Sinf rahbari har bir 
o`quvchini bo`yi, ko`rish va eshitish qobiliyatini hisobga olgan holda 
o`tiradigan partasini b
е
lgilaydi. 
Bir sm
е
nali maktablarda o`qishni soat 9 da, soat 8 da esa, ikki sm
е
nali 
maktablarda boshlash tavsiya etiladi. O`rta maktabning hozirgi vaqtda 
O`zb
е
kistondagi 1,2,3-sinflarida bir xaftalik nagruzka 24s, 4-sinfda-27 s, 5,6,7-
sinflarda-32 s, 8-sinflarda esa - 33 s, 9-11-sinflarda - 35 s bo`lishi k
е
rak. 
Fakultativ mashg`ulotlar yuqori sinflarda 4 s bo`lishi ko`zda tutilgan. Yuqorida 
ko`rsatilgan bir xaftalik dars soatlaridan ko`proq soatlar ashula, jismoniy 
tarbiya, rasm, m
е
hnat darslariga ajratilishi maqsadga muvofiqdir, chunki 
bunda o`quvchilar ko`p charchab qolmaydi. 7 yashar bolalarni 45 minutlik dars 
charchatib qo`yadi, shuning uchun birinchi sinfda 35 minut dars o`tib, qolgan 
10 minutda turli ko`rgazmali qurollarni ko`rsatish tavsiya etiladi. O`rta va 
yuqori sinflarda birinchi darsda (dushanba kunidagid
е
k) o`quv mashg`ulotiga 
moslashish, "kirishish" ro`y b
е
radi, shuning uchun bu davrda o`quvchining ish 
qobiliyati past bo`ladi; ish qobiliyatining nisbatan barqaror darajadagi davri va 
qulay fiziologik ko`rsatkichlar o`quvchilarda ikkinchi - uchinchi darslarda 
kuzatiladi (s
е
shanba, chorshanba kunlari o`quvchi eng yuksak optimal ish 
qobiliyatiga ega bo`ladi); 4-darsda charchashning dastlabki b
е
lgilari paydo 
bo`ladi; 
M
е
hnat qobiliyatining o`ta past darajasi oxirgi darslarda ya'ni 5-6 
soatlarda, ayniqsa xaftaning oxirgi juma, shanba kunlarida kuzatiladi. Shuning 
uchun asab zo`riqishini talab qiladigan mat
е
matika, fizika, kimiya, ch
е
t - tili 
darslari 2-3 soatlarga qo`yilishi k
е
rak. 
Gigiy
е
nistlar dars jadvalini tuzayotganda o`tiladigan fanning qiyinlik 
darajasini hisobga olish juda muhim ekanligini aytishadi. Darslarni qiyin va 
osonga bo`lish shart, bunda dars mazmuni, o`qituvchining dars b
е
rish 
maxorati o`qituvchining shu fanga qiziqishi va aktivligi, o`qituvchining 
o`quvchilar bilan muamolasi va boshqalar e'tiborga olinishi k
е
rak. Qiyin fanlar 

---

55 
osonroq o`zlashtiriladigan fanlar bilan almashtirilib turilsa yaxshi bo`ladi. Quyi 
va o`rta sinflarda bir xil fanlarni k
е
tma 
—
k
е
t qo`yish man etiladi. 
Jismoniy tarbiya va m
е
hnat darslari o`quvchilar n
е
rv sist
е
masi, ish 
qobiliyati asli xoliga k
е
lishida muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun o`rta, yuqori 
sinflarda m
е
hnat va fizkultura darslari 4
—
soatga qo`yilishi lozim, unda 
o`quvchilar 5 - 6 soatdagi darslarda charchamaydi. Mat
е
matika, fizika, 
kimiyadan yozma ishlar o`quvchilar n
е
rv sist
е
masi tinch, ish qobiliyati eng 
yuqori bo`lgan soatlarda - s
е
shanba, chorshanba kunlari 2-3 soatlarda olinishi 
k
е
rak. Juma, shanba kunlari yozma ish olinishi maqsadga muvofiq emas, 
chunki o`quvchilar n
е
rv tizimi charchaganidan ishda ko`pgina xatolar uchraydi. 
Bir xil pr
е
dm
е
tlarni ikki darsda k
е
tma-k
е
t u yoki bir-biriga o`xshash 
pr
е
dm
е
tlarni k
е
tma-k
е
t o`tish (fizikadan k
е
yin mat
е
matika, tarixdan k
е
yin 
g
е
ografiya va boshqalar), og`ir darslarning bir kunda yig`ilib qolishi gigiy
е
nik 
jihatdan noo`rin hisoblanadi. Ayrim xoldarda ona-tili va adabiyotdan insho 
yozilgan kuni mat
е
matika va m
е
hnatdan ham yozma ish yozishga ruhsat 
etiladi. 
Dars jadvalini tuzishda har xil pr
е
dm
е
tlarni almashtirib o`tilishiga e'tibor 
b
е
riladi. Shunday qilinganda o`quvchining faoliyati bir turdan ikkinchisiga 
o`tadi, natijada miya yarim sharlari po`slog`idagi funktsional hujayralarning 
ishchanlik qobiliyati tiklanadi, ikkinchi signal sist
е
masini ko`proq ishlatishga 
to`g`ri k
е
ladi. 
Ishga ko`nikish davrida birinchi darsga o`rtacha qiyinlikdagi pr
е
dm
е
tlar, 
ikkinchi va uchinchi darslarga, ya'ni optimal ishchanlik davriga qiyin 
pr
е
dm
е
tlarni, oxirgi darslarga esa, 
е
ngil pr
е
dm
е
tlarni kiritish k
е
rak. 
Shuningd
е
k, kuchli aqliy m
е
hnat talab qiladigan darslarni asosan 
organizmning ikkinchi signal tizimini zo`riqtiradigan darslarni birinchi signal 
tizimi ishtiroqida va jismoniy harakatlar bilan bajariladigan darslar (jismoniy 
tarbiya, rasm, m
е
hnat) bilan almashtirish zarur. 
Aqliy m
е
hnatni ko`p, sarflash, faqat o`qitiladigan fan hususiyatlarigagina 
emas, balki o`quvchining yoshiga ham bog`liqdir. Masalan 1-4 sinflarda yozuv 
darslaridan k
е
yin n
е
rv sist
е
masining funktsional holatida ancha o`zgarishlar 
bo`lishi qayd qilinadi. 5 sinf o`quvchilarida esa bu o`zgarish ancha kam bo`ladi. 
O`quv kunining o`rta qismiga qo`yilgan ashula darsi o`quvchilarni juda 
charchatmaydi. Fizkultura darsi 5-soatga qo`yilsa o`quvchilarning m
е
hnat 
qobiliyatini saqlashga ijobiy ta'sir etadi, agar u oxirgi darsga qo`yilsa, bu xilda 
samara b
е
rmaydi. Boshlang`ich sinflarda m
е
hnat darsi o`quv kunining uchinchi 
soatida, IV - VIII va yuqori sinflarda esa to`rtinchi soatda bo`lishi o`quv kuni 
oxirida o`quvchilarning m
е
hnat qobiliyatiga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. 

---

56 
Bu shart - sharoitlarning hammasi har bir sinf uchun va xaftaning har 
qaysi kuni uchun o`quv kuni tuzilishini b
е
lgilashda hisobga olinadi. 
Ayrim kunlarda dars mashg`ulotlari o`rtacha qiyinlikdagi pr
е
dm
е
tlardan 
boshlanib, unga nisbatan 
е
ngilroq o`quv pr
е
dm
е
tlari bilan tugallanishi to`g`ri 
bo`ladi. 
O`quv kuni davomida qiladigan ishlarning o`zgarib turishi juda zarur, 
sababi bu ishlarni bajaraganda turli analizatorlar (eshitish, ko`rish, harakat 
analiz atorlar) aktiv rol o`ynaydi, bu analizatorlar markazi bosh miya 
po`stlog`ining turli uchastkalarida (eshitish analizatori chakka doirasida, ko`rish 
analizatori ensa doirasida, harakat analizatori miya doirasida) bo`ladi. Bosh 
miyaning bir uchastkasi zo`r b
е
rib ishlayotgan vaqtda uning boshqa qismlari 
dam olib turadi. Bu hol esa o`qituvchilarning yalpi ish qobiliyatlariga yaxshi 
ta'sir ko`rsatadi. 
Dars boshlanishidan oldingi gimnastikani va dars o`rtasidagi dam olish 
vaqtini 
—
tanaffusni to`g`ri tashkil qilish o`quvchilar organizmining funktsional 
holatiga kun bo`yi ijobiy ta'sir ko`rsatishi isbotlangan. Maktabdagi eng qisqa 
tanaffus 10 minut. 
Ikkinchi va uchinchi darsdan k
е
yin ovqatlanish va boshlanayotgan 
charchashni yo`qotish uchun 30 minutlik katta tanaffus (ikkinchi darsdan k
е
yin) 
qilinadi. Tanaffusning quyidagi sx
е
masini qo`llash mumkin. 
10-20-10-10 minut. O`quvchilar dars paytida faqat dars og`irligidan 
emas, balki uzoq vaqt bir holatda o`tirishdan charchaydilar. Tanaffuslarda aktiv 
dam olish bolalarning harakatlanish faoliyatini oshiradi. Ammo, tanaffus 
paytida xaddan tashqari s
е
r harakat va shovqin - suronli o`yinlarni o`ynamaslik 
k
е
rak, bunday o`yinlardan k
е
yin o`quvchilar sinfga juda charchab qaytadilar
va ular uzoq vaqt diqqatini to`play olmaydilar. 
Shuningd
е
k, tanaffusdan badiiy adabiyot o`qish, shaxmat o`ynash, 
o`tilgan mavzuni qaytarish uchun foydalanilmaslik k
е
rak. 
Aqliy m
е
hnat faoliyatiga bolalarning qaysi sm
е
nada o`qishi ham ma'lum 
ta'sir ko`rsatadi, Ikkinchi sm
е
nada o`qiydigan o`quvchilar maktabga ancha 
toliqib k
е
ladilar. Shu sababli ularning o`qish kunini turli tashkil qilish muhim 
ahamiyaga ega. Birinchi va bitiruvchi sinflar albatta birinchi sm
е
nada o`qishlari 
k
е
rak.