O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

Yangi dorivor o‘simliklarni ularni o‘zaro botanik qardoshligiga asoslangan 
holda qidirib topish (Filogenetik usul).
Ma’lumki botanik jihatdan qardosh 
o‘simliklarni kimyoviy tarkibi bir xil yoki bir-biriga tarkib jihatdan yaqin, demak 
farmakologik ta’siri ham o‘xshash bo‘lishi mumkin. O‘simliklardagi biologik 
qonuniyat bilmini bilish, dorivor o‘simliklarni izlab topishda maqsadli va samarali 
natija beradi. Olimlar dorivor o‘simliklarni sistematik o‘rni va ularni kimyoviy 
tarkiblari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga ko‘p e’tibor beradilar. Bu muammoni 
o‘rganishni o‘ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Dorivor o‘simliklarni 
sistematikadagi o‘rni bilan kimyoviy tarkibidagi qonuniyatlarni ochish bilan, 
xematoksonomik jarayonda shunday tasodiflar ham aniqlanadiki, o‘simliklarni 
biokimyoviy belgilari va ularni filogenetik qardoshligida o‘xshashlik yo‘qligi. Undan 
tashqari filogenetik mutlaqo bir-biriga yaqin bo‘lmagan turli o‘simliklarda bir xil 
moddalar borligi aniqlangan. Bu va bunga o‘xshash anomaliyalar vaqti soati kelib 
o‘zini izohini topar. Ammo dorivor o‘simliklarni o‘rganishni hozirgi rivojlanish 
etapida, xemotoksonomiya bo‘yicha to‘plangan ma’lumotlar yangi dorivor 
o‘simliklarni maqsadli izlab topish uchun etarli.
Dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ehtiyojni to‘laligicha qondiraolinmayotgan 
sabablardan biri, tayyorlash u yoki bu dorivor o‘simlikni turi bilan 
belgilanayotganidadir. SHu o‘simlikni boshqa turlari esa tayyorlanmaydi. 
O‘simliklarni filogenetik qardoshligini e’tiborga olib mahsulot bazasini kengaytirish 
mumkin.
SHu ma’lumotdan kelib chiqqan holda o‘z vaqtida bir qancha qardosh (bir 
turkumning turlari) o‘simliklar o‘rganildi va natijada ular tibbiyot amaliyotida 
muvaffaqiyatli ishlatila boshlandi. Misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. 

---

55 
Qizil angishvonagul xalq tabobatida ishlatishga asoslangan holda XI asrda tibbiyotda 
qo‘llashga joriy etildi. O‘sha vaqtda uni Angliya na Germaniyada istisqo 
(suyuqlikning ko‘p yig‘ilib qolishi sababli organizmning shishishi) kasalligini 
davolovchi vosita sifatida qo‘llaganlar. Angishvonagulni birinchi marta 1543 yilda 
vrach-botanik Fuks tasvirlab yozgan va unga lotin tilida Digitalis («angishvona» -
gulini shakli angishvonaga o‘xshagani uchun) deb nom bergan. Angishvonagulni 
bir turi qizil angishvonagul yovvoyi holda g‘arbiy Evropada o‘sadi. Shuning 
uchun u Petr 1 ning buyrug‘iga asosan 1730 yildan ekila boshlandi va Rossiya 
davlat farmakoneyasining birinchi nashriga kiritildi. Birinchi jahon urushi davrida 
Ovrupa davlatlaridan Rossiyaga dori-darmonlarni keltirish to‘xtab qolgan bir 
vaqtda o‘simliklarni botanik qardoshligidan kelib chiqqan holda angishvonagul 
turkumini Rossiyada yovvoyi holda o‘sadigan boshqa turlarini - yirikgulli 
angishvonagul va malla angishvonagullarni o‘rganish masalasi ko‘tarildi. 
O‘tkazilgan tadqiqot ishlari natijasida yirik gulli angishvonagulni qizil 
angishvonagul bilan bir qatorda tibbiyotda ishlatishga ruxsat etildi va davlat 
farmakopeyasining VII nashriga kiritildi. SHundan so‘ng tez orada angishvonagulni 
yovvoyi qolda o‘sadigan boshqa turlaridan -kiprikli angishvonagul va sertuk 
angishvonagul o‘simliklarining dorivor preparatlari o‘rganildi va tibbiyot 
amaliyotiga joriy etildi. 
Quyida yovvoyi holda O‘zbekistonda o‘sadigan o‘simliklarni o‘rganish va tibbiyotga 
joriy etilish misollari keltirilgan: 
Samarqand bo‘znochi-tibbiyotda qo‘llaniladgan qumloq bo‘znochi bilan bir qatorda 
ishlatishga, Turkiston aroslonquyrug‘i -besh bo‘lakli arslonkuyruq va oddiy 
arslonquyruq bilan bir qatorda, Regel qo‘ziqulog‘i, tikonli ko‘ziquloq bilan bir qatorda, 
maydagul tog‘rayxon – oddiy tog‘rayhon bilan bir qatorda sariq andiz-qora andiz bilan 
bir qatorda, dag‘al dalachoy-teshik (oddiy) dalachoy bilan bir qatorda tibbiyot 
amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan va boshqalar. Hozirgi kunda Samarqand 
bo‘znochi guli, Turkiston arslonquyrug‘i o‘ti (er ustki qismi), Regel qo‘zikuloq 
o‘ti, maydagul tog‘rayxon o‘ti, dag‘al dalachoy o‘ti va sariq andiz ildizi 
O‘zbekiston davlat farmakopeyasiga kiritildi.