O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

Tarqalish areallari.
O‘simlikning tabiiy 
tarqalishi: 
Bolqon-Kichikosiyo, 
O‘rtaerdengizi, g‘arbiy Evropaning tog‘li 
o‘rmonlari (Britan oroli, Fransiyaning 
shimolida, 
Belgiya, 
Germaniya, 
Avstriya, SHvetsariya, Italiya va Bolqon 
yarimoroli) da uzun areallar hosil qiladi. 
Undan 
tashqari 
Ukrainada, 
Karpat 
tog‘lari: Ujgorod atroflarida, Uj daryosi 
chap 
qirg‘oqlarida 
va 
Lotorits 
daryosining o‘ng qirg‘oqlarida, Qrimda 
dengiz satxidan 400 m. balandlikdagi 
joylarida 
uchraydi..Bundan 
tashqari 

---

128 
Afrikaning shimoliy hududlarida, Eron va Afg‘onistonda ham tarqalgan. 
Moldaviyada yovvoiy holda kam tarqalgan bo‘lib, (2 ball) uni litsenziyasiz terish 
taqiqlangan. Hozirda o‘simlikning katta plantatsiyalari MDX ning Lubna, Krasnadar 
o‘lkasi va Voronej oblastlarida mavjud. 
 
Introduksiyasi:
Atropa belladonna
o‘simligi o‘simliu ilk bor Q.X. Xodjaev va 
X.X.Xolmatovlar tamonidan 1944 yilda Toshkent Botanika bog‘i sharoitida 
introduksiya qilishgan []. 
Atropa belladonna
o‘simligi O‘zbekiston sharoitida tabiiy 
holda umuman uchramaydi.
O‘zRFA Botanika bog‘i “Tibbiyot botanikasi” laboratoriyasining ekspozitsiyasida 
saqlanib kelinyotgan 
Atropa belladonna
dan olingan urug‘lar asosida ikki xil 
sharoitda ekilgan (quyosh yoki ochiq maydon va soya) o‘simliklarda ilmiy izlanishlar 
olib borildi. 
Toshkent vohasi sharoitida o‘simlikning bioekologik xususiyatlaridan: ontogenezi, 
suv rejimi, gullash biologiyasi o‘rganildi hamda urug‘dan va ko‘chatdan ko‘paytirish 
usullari ishlab chiqildi. 
2005-2007 yillarda urug‘larning laboratoriya sharoitidagi unib chiqishi kuzatilganda, 
Petri likobchasidagi (3.2-rasm) urug‘lar uchun qulay harorat 22-24
0
S bo‘lib, 
haroratning bu darajasida 12-18 kungacha unuvchanlik 90-95%, ni tashkil etdi. 
Olingan natijalar 15-jadvalda keltirilgan. 
Dala sharoitida o‘simlik urug‘lari erta baxorda va kech kuzda ekiladi. 
Agar o‘simlik urug‘lari kech kuzda ekilsa erta baxorda unib chiqadi va birinchi 
vegetatsiya yilida ontogenezning barcha bosqichlarini o‘taydi. Urug‘lar baxorda 
ekilganda esa birinchi vegetatsiya yili ontogenezni to‘liq o‘tamaydi.
Birinchi vegetatsiya yilida quyoshdagi o‘simliklar iyul oyining oxirida g‘unchalashi 
generativ davri kuzatilib, g‘unchalar II-tartibli novdalarning barg qo‘ltiqlaridan paydo 
bo‘ldi. Soyadagi o‘simliklarda g‘unchalash avgust oyidan boshlandi.
Iyulning oxirida quyosh sharoitdagi o‘simliklarda II-tartibli novdalar hosil bo‘ldi. 
Birinchi yilgi o‘simliklarning generativ davridagi gullash jarayoni juda kam bo‘ladi, 
bir tupda 8-9 ta gina gullarning ochilishi kuzatildi. Avgustning boshida ochilgan 
gullar gullashi 14-16 kunchagcha davom etib, oy oxiriga kelib mevalarning 
shakillanishi boshlandi.
Soyadagi o‘simliklarda g‘unchalash avgust oyidan boshlandi hamda ularning 
balandligi 25-28 sm ga etdi. O‘simlikdagi barglar soni 20-25 ta ni tashkil etdi. 
Quyosh sharoitida o‘sgan o‘simliklarda birinchi vegetatsiya yilida mevalarning pishib 
etilishi sentyabr oyining oxirida kuzatildi. O‘simliklarning umumiy balandligi 35-40 
sm ga etdi. 
Oktyabr oxiri noyabr boshlarigacha quyoshdagi o‘simliklarning g‘unchalashi, 
gullashi, mevalarining shakllanishi, pishib etilishi bir vaqtning o‘zida davom etdi. 
Ikkinchi yilgi (2006) quyoshdagi o‘simliklarning vegetatsiyasi mart oyining 
boshlaridan boshlandi. Soyadagi o‘simliklarning vegetatsiyasi esa martning 
o‘rtalaridan boshlandi. Bu yildagi o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi birinchi yilgi 
soyadagi o‘simliklardan farq qilib, fazalarining boshlanishi ancha oldinga surildi. 
Mart oyining oxirida o‘simliklarning balandligi 5-7 sm ga etdi. Bu paytda havoning 
o‘rtacha harorati 11,8
0
S ni tashkil etib, yog‘ingarchilik miqdori 70,6 mm bo‘ldi. 

---

129 
Bu yili quyoshdagi o‘simliklarning rivojlanish surati jadal bo‘lib, may oyining 
boshlarida ularning balandligi 20-25 sm ni tashkil etdi. 10-mayga kelib o‘simliklarda 
birinchi g‘unchalar paydo bo‘la boshladi, 20-mayda esa o‘simlikdagi g‘unchalar 
gullay boshladi. Soyadagi o‘simliklarning bu oyda jadal o‘sishi kuzatildi. 
Quyoshdagi o‘simliklarda mevalarining shakllanishi iyun oyidan boshlanib, ularning 
pishib etilishi iyul o‘rtalariga to‘g‘ri keldi. SHu oyining oxirlarida o‘simlikning 
balandligi 75-80 sm ga etdi. Avgust boshlarigacha o‘simlikning yoppasiga gullashi 
davom etib, ikkinchi yarimidan gullash pasaydi. Oy oxirida esa har bir tupda 3-5 
tagacha gullari ochildi va mevalarining pishishi ko‘payib, 28,2±1,3 donagacha etdi. 
Vegetatsiya davomida har bir tupda o‘rtacha 70-80 ta gullar paydo bo‘ldi. 
Soyadagi o‘simliklarning ikkinchi vegetatsiya yilida g‘unchalarining hosil bo‘lishi 
iyun oyidan boshlanib, birinchi gullarining ochilishi esa iyun oyining o‘rtalaridan 
kuzatildi. O‘simlik mevalarining shakillanishi iyul oyining boshlariga ularning to‘liq 
pishib etilishi esa avgust oyining boshlariga to‘g‘ri keldi. SHu oyining oxirlarida 
o‘simliklarning balandligi o‘rtacha 75,5±1,2 sm dan bo‘ldi. O‘simliklarning 
g‘unchalari, gullari va mevalar soni birinchi yilgidan ko‘p bo‘lib, vegetatsiya 
davomida bir tupda 58±2,1 ta gacha gul hosil qildi. 
Uchinchi yilgi (2007) quyoshdagi o‘simliklarning vegetatsiyasi fevral oxiri mart 
oyning boshlaridan, soyada 10-martdan boshlandi.
Har ikkala sharoitda ham uchinchi yilgi o‘simliklarning o‘sishi sur’ati ikkinchi yilgi 
o‘simliklardan jadalligi kuzatildi. 
Quyosh sharoitidagi o‘simliklar generativ davrga aprel oxiridan o‘tdi. 30 aprelda 
o‘simliklarda g‘unchalarning paydo bo‘lishi kuzatilib, may oyining ikkinchi 
dekadasiga kelib gulladi. Bu vaqtda ularning balandligi 30-35 sm ni tashkil etdi. 
O‘simliklardagi mevalarning shakillanishi may oxirlaridan boshlandi, iyun oyining 
oxirlariga kelib ularning to‘liq pishib etilishi kuzatildi. 
May oyining o‘rtalarida soyadagi o‘simliklarning balandligi 25-30 sm ni tashkil etib, 
shu oyning o‘rtalarida g‘unchalashi va oy oxirida gullashi kuzatildi. Mevalari 
iyundan shakillanib ularning to‘liq pishib etilishi iyul oxirlariga to‘g‘ri keldi. Bu 
paytda o‘simliklarning balandligi 75-80 sm ni tashkil etdi. 
Keyingi oylarida (avgust, sentyabr, oktyabr) birinchi va ikkinchi yilgi o‘simliklarga 
o‘xshab rivojlanish fazalari bir paytning o‘zida davom etaverdi. 
Uchinchi yilgi quyosh sharoitidagi o‘simliklarning umumiy vegetatsiya davri 240-
260 kun va soyada 235-241 kunni tashkil etdi. 
Atropa belladonna ni kimyoviy tarkibini xar hil geografik iqlim sharoitlarga xos 
bo‘lgan joylarda juda chuqur o‘rganishgan bo‘lib, V.I.Muraveva, A.I.Bankovskiy va 
E.V Yudinsevalar (1950) 1948 yilda Butunittifoq dorivor va xushbuy o‘simliklar 
Institutining (VILAR) Ukraina (Poltava oblastida) tajriba maydonida qator tajribalar 
qilib o‘simlik organlaridagi alkaloidlar miqdorini o‘sish dinamikasida o‘rganishgan 
va vegetatsiya davomida uning turlicha bo‘lishini aniqlashgan. Unga ko‘ra 
o‘simlikning ildizida 0,56% gullash davrida; poyasida 0,42% va barglarida 0,68% 
g‘unchalash davrida; hamda reproduktiv organlarida 0,75% gacha urug‘ pishish 
davrida alkaloidlar maksimum darajada yig‘ilib, bir tup o‘simlikda urug‘lar 
shakillanayotgan davrda eng ko‘p bo‘lib 328 mg gacha alkaloid to‘planganligi 

---

130 
aniqlangan. Bundan tashqari V.M. Stulnikov (1953), G.N.Buzuk, M.YA.Lovkova, 
YU.V.Naydenov (1991) va boshqalarning ishlarida ham o‘simlik a’zolaridagi 
alkaloidlar miqdorini rivojlanish davomidagi o‘zgarishlarini o‘rganganligini ko‘rish 
mumkin. Unga ko‘ra tabiiy holda o‘sib rivojlangan yoki soya joylarda o‘stirilgan 
o‘simliklar tarkibidagi alkaloidlar miqdoridan quyoshli joylarda o‘sgan yoki ekib 
o‘stirilgan o‘simliklarning tarkibidagi alkaloidlar miqdori ancha ko‘p bo‘lishini 
aniqlashgan.
Introduksiya qilinayotgan Atropa belladonna xalq ho‘jaligidagi axamiyatini baholash 
uchun avvalo uning kimyoviy tarkibini o‘rganish muhim hisoblanadi. SHu bois, ilmiy 
izlanishlarimizda ikki xil sharoitda ekib o‘stirilgan o‘simliklarning yashil 
massasining biokimyoviy tarkibi rivojlanish fazalari bo‘yicha xar hil organliridagi 
alkaloidlar miqdori aniqlandi.
O‘z RFA “Botanika” IICHM Botanika bog‘i sharoitida o‘stirilgan Atropa belladonna 
ning tarkibidagi alkaloidlar miqdori Toshkent Farmatsevtika Instituti hamda O‘z RFA 
ning O‘simliklar moddalari kimyosi Instituti ilmiy xodimlari bilan birgalikda 
aniqlandi. Quyosh sharoitida o‘sgan birinchi yilgi o‘simliklar vegetatsiya poyasida, 
g‘unchalash fazasida 0,32%, bargida 0,48%; shunga muvofiq soyadagi o‘simliklar 
poyasida 0,28%, bargida 0,43%; quyoshda gullash fazasida poyasida 0,27%, bargida 
0,60%; soyadagi o‘simliklar poyasida 0,19%, bargida 0,52% bo‘lib, mevalash 
fazasida bu ko‘rsatkichlar quyosh sharoitidagi o‘simliklar poyasida 0,21%, bargida 
0,42%, va urug‘larida 0,53%; soyadagi o‘simliklar poyasida bu fazada 0,14%, 
bargida 0,36% va urug‘larida 0,40% gacha tropan guruhiga kiruvchi umumiy holdagi 
alkaloidlarning borligi aniqlandi Toshkent Botanika bog‘i sharoitidagi o‘stirilayotgan 
Atropa belladonna tarkibidagi alkaloidlar miqdori XI-Davlat Farmakopeyasidagi 
talablarga to‘liq javob berib, sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqli katta maydonlarda 
etishtirish mumkinligidan dalolat beradi. 
Demak, olib borilgan tajribalar natijalariga ko‘ra quyosh sharoitda o‘sgan o‘simliklar 
tarkibidagi alkaloidalar miqdori, soya sharoitida o‘sgan o‘simliklar tarkibidagi 
alkaloidlar miqdoridan biroz ko‘p bo‘lib har ikki sharoitdagi o‘simliklar tarkibidagi 
to‘plangan alkaloidlar miqdori Davlat Farmakopeyalari talablariga to‘la mos keladi.