|
4-MA’RUZA. DORIVOR O‘SIMLIKLARNI KO‘PLAB O‘SADIGAN
JOYLARNI IZLAB TOPISH, ULARNI XARITAGA BELGILASH
66
ZAHIRASINI, HOSILDORLIGINI VA TIKLASH DAVRINI ANIQLASH.
YILLIK MIQDORINI REJALASH
Ma’ruza rejasi:
1.Dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylarini izlab topish.
2.Dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylarni xaritaga belgilash.
3.Dorivor o‘simlik zahirasini aniqlash usullari:
a) hisoblash maydonchalari usuli;
b) namunaviy nusxalar usuli;
v) proektiv qoplanganlik usuli.
4. Dorivor o‘simliklarni hosildorligi va tiklanish davrini aniqlash.
5.Dorivor o‘simlik maxsulotlarini yillik miqdorini rejalashtirish.
Tayanch iboralar:
dorivor o‘simliklarni o‘sadigan joylari, xaritaga belgilash,
zaxirasini aniqlash, namunaviy nusxalar usuli, proektiv qoplanganlik usuli,
xisoblash maydonchalari usuli, xosildorlik, tiklanish davri, yillik miqdor.
Страны - экспортеры лекарственных растений
Китай
140450 т
Индия
33650 т
Германия
14900 т
Сингапур
14490 т
Чили
11700 т
США
11650 т
Египет
11300 т
Пакистан
10400 т
Мексика
8250 т
Болгария
7350 т
Марокко
7150 т
Албания
7100 т
2
Общая площадь планеты Земля составляет 510 млн.км
2
На долю суши приходится 149 млн.км
2
. Мировой океан занимает 361 млн.км
2
.
И суша, и океан заселены растениями и животнами. Ныне установлено около
500.000 видов растений и более 1.000.000 животных.
Zamonaviy tibbiyotda qo‘llaniladigan deyarli barcha o‘simliklar xalq
tabobatida keng qo‘llanilgan. Xalq tabobatiga kerakli e’tibor qaratish dolzarb dorivor
o‘simliklarni topishda juda qo‘l keladi. Bundan avvallari to‘plagan ma’lumotlardan
zamonaviy tabobat uchun kerak bo‘lganlarini tanlab olish ularni ilmiy izlanishlarga
tadbiq eta bilishimiz lozim. Bu ishlarni resursshunoslar bajaradi.
Resursshunos ish boshlashidan oldin katta tayyorgarlik ko‘radi. O‘rganiladigan er
xaqida to‘la ma’lumotlarni yig‘ib xulosa qiladi. Birinchidan adabiyotlarni ko‘rib
o‘rganiladigan rayon yoki viloyat xaqida, ob havosi to‘g‘rirog‘i, kun va tun harorati,
suv bilan ta’minlanishini o‘rganib chiqadi.
67
O‘simliklarni o‘sadigan joyga qarab resursshunoslar o‘sha erni florasini chuqurroq
adabiyotlar orqali (o‘simliklar kartasiga murojat qilib) va agar mavjud bo‘lsa ilgari
olib borilgan resursshunoslik ishlarini hisobotlari bilan tanishib chiqadi.
Adabiyot yoki hisobotlar asosida izlanish olib boriladigan mintaqa florasi yani o‘sha
erni qoplaydigan formatsiyalar- o‘simliklar jamoasi, assosiatsiyalar – o‘simliklar
qavmi, dominatlar –ustun turar (g‘olib turlar); uchraydigan populyasiyalar-
o‘simliklar to‘dasi; endemik o‘simliklar –ma’lum xududdagi turlar va x.k.
O‘simliklarni o‘sadigan joylarni aniqlashda yoki ma’lum xududdagi turlarni
aniqlashda O‘zbekiston o‘simliklarini gerbariylari bilan tanishishdir. Odatda gerbariy
saqlash honalarini xodimlari gerbariy bilan tanishtirish haqida zarur foydali
ma’lumotlar berishlari mumkin.
Yuqorida keltirilgan barcha ishlar ekspeditsiya boshlanishidan oldin bajarilishi kerak.
Olib borilgan ishlar natijasida o‘simliklarga boy xududlar (tog‘, tog‘oldi, dasht)
aniqlanadi.
Shunday yo‘l tutilsa o‘simliklar tarqalgan erlardagi asosiy populyasiyalar aniqlanib
resursshunoslik ishlar to‘g‘ri olib borilayapti deb hisoblanadi.
Bu izlanishlardan so‘ng geobotanik ma’lumotlariga suyangan xolda, umuman
uchraydigan o‘simliklar bilan tanishib chiqadi. O‘rganilayotgan erdagi o‘simliklar
fitotsinozi assosatsiyalar va formatsiyalar bilan tanishadi. Flora bilan tanishgandan
so‘ng dorivor o‘simliklarga alohida e’tibor qaratiladi.
O‘zbekistonda ancha endemik o‘simliklar uchrab turadi, ularga ham alohida e’tibor
beriladi. Ferula turlari, qora qovuq- ungerniya va boshqalar.
Ekspeditsiyaga tayyorgarlik qilinadi. Taxlil qilinadigan joyga borgandan so‘ng,
o‘simliklar xaqidagi ma’lumot erlik, qishloq xo‘jalik yoki bor bo‘lsa o‘simliklar
kartasi bilan tanishiladi.
Ma’lum darajada erlik axoli yordamidan foydalaniladi. Ular yordamida o‘simlik bor
erlarni va ularga etib borish masalalari xal qilinadi.
Ko‘p xollarda o‘simliklarning kimyoviy tarkibi, xossalarini yanada chuqurroq
o‘rganish natijasida uning tibbiyotning boshqa soxasi qo‘llanish xollari uchrab turadi.
Bundan izlanuvchilar asosan bir paytlar tabobatda qo‘llanilgan biroq xozirda
unitilayotgan o‘simliklarni o‘rganish orqali ularni yana amaliyotga joriy qilishlari
mumkin.
Bunday o‘simliklarga resursshunoslar alohida e’tibor qilib, ularni chuqurroq
o‘rganadilar. O‘sayotgan eri hosil qilgan populyasiyasi va zahirasiga qarab tavsiyalar
qilinadi.
Azaldan ma’lumki botanik jixatdan qarindosh bo‘lgan o‘simliklar kimyoviy tarkibi
bir-biriga yaqin bo‘lishi mumkin. Buning natijasida farmakologik ta’siri ham yaqin
bo‘ladi. Bu shu biologik qonuniyatni bilgan holda izlanish olib borish ancha
maqsadga muvofiqdir. Ko‘pincha bizning olimlarimiz o‘simliklarni sistematik o‘rnini
uning kimyoviy tarkibi orasidagi bog‘liqliklarni o‘rganadilar. Bunda u muammoni
o‘rganish doirasida aniq qiyinchiliklar yuzaga keladi. Qonuniyatdagi cheklanish
xolatlaridi o‘simliklarning fiologenetik, bioximik ko‘rsatgichlari o‘rtasida hech
qanday paralellik mavjud bo‘lmasligi mumkin. Ko‘pchilik xollarda o‘simliklarga
bo‘lgan talab bir paytlar maxsus belgilangan bir o‘simlik xom ashyosini yig‘ish orqali
68
qondiriladi. Bu dorivor o‘simliklarni o‘rganishni rivojlanishiga to‘siqlik qiladi.
Filogenetik usullardan foydalangan holda qarindoshligi yaqin bo‘lgan o‘simliklarni
aniqlash va xom ashyo sifatida tavsiya qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
