O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti amaliy matematika va informatika yo’nalishi

Kommutatsiya tarmoqlarning evolyutsiyasi
Telefon aloqasi tarmog‘ida foydalanishga topshirilgan kommutatsiya stansiyalarining asosiy rivojlanish tendensiyalariga nazar tashlasak, kommutatsiya texnikalarining evolyusiyasi ikki turga ajratilgan. Birinchisi, ichki tuzilishi (telefoniyaning tarkibi) va tashqi tuzilishi (axborot kommunikatsiya texnologiyalari majmuasining rivojlanishi bilan bog‘liq jarayoni)dan kelib chiqadi.
Infokommunikatsiyalar tizimining evolyusiyasi turli iqtisodiy hamda tashkiliy sabablarga ko‘ra kommutatsiya stansiyalari o‘zgartirib borilgan. Modernizatsiya qilish, kengaytirish va rivojlantirish ana shu o‘zgartirishning asosiy mohiyatidir. Ushbu tushunchalar tom ma’noda o‘ta chambarchas va kuchli ahamiyatga egadir. Moddiy jihatdan eskirishga o‘tib borayotgan texnika vositalari zamonaviy ma’lumotni taqsimlovchi vositalarga (har jihatdan ijtimoiy-iqtisodiy va texnikaviy-tashkiliy yo‘nalishlarni e’tiborga olinib) almashtirib borilgan. Umuman, O‘zbekistonning infokommunikatsiya tizimida telefon aloqasining beshta asosiy kommutatsiya tizimi davrini (fazasini) o‘tagan. Uni yuqoridagi jadvalda ko‘rishimiz mumkin.
Tarix sahifalarini ko‘zdan kechirar ekanmiz, 1904 yili 200 raqamga mo‘ljallangan birinchi qo‘l bilan boshqariladigan kommutatsiya tizimi ekspluatatsiya qilingan. Keyinchalik mazkur qurilmalarning imkoniyatlarini har tomonlama kengaytirish orqali, o‘sha zamonaning yangi yutuqlarini joriy etish maqsadida, qo‘l bilan boshqariladigan telefon stansiyalari tizimini avtomatlashgan telefon stansiyaga almashtirish bo‘yicha ishlar olib borilgan.
1932 yili Toshkentda birinchi avtomatlashgan mashina tizimidagi stansiya ishga tushirildi. 1955 -1960 yillar davomida Toshkent shahar telefon tarmog‘ida 47 va 54- telefon stansiyalari dekada odimlovchi telefon stansiyalariga asos soldi. Shu davrning so‘nggi yillarida 54-ATS yangi koordinat tizimli qurilma bilan almashtirildi. U o‘sha davrda o‘zining iqtisodiy tomondan arzon bo‘lgan hamda sifat jihatdan ancha yaxshi xizmat ko‘rsata oladigan texnologiyalardan sanalgan. Koordinat tizimdagi stansiyalar dekada odimlovchi tizim bilan o‘zaro hamkorlikda ishlay olishga ham mo‘ljallangan edi.
Keyinchalik mahalliy telefon aloqasini rivojlantirish bo‘yicha aloqa tarmog‘ining ko‘p kanaldan iborat impuls-kodli modulyatsiyaga asoslangan (IKM) tizimi joriy etilgan. Respublikada dekada odimlovchi ATSlarning o‘rniga Toshkent, Andijon, Jizzax, Buxoro, Qarshi, Farg‘ona, Guliston kabi ko‘pgina viloyat va tuman markazlarida telefon stansiyalari koordinat tizimlari bilan modernizatsiya qilingan.
1986 -1990 yillarda 3200 raqamli kvazi-elektron ATSlar Toshkent shahar telefon tarmog‘i hamda Toshkent viloyati Kalinin va Namangan viloyatining Toshbuloq tuman markazlarida bosqichma -bosqich modernizatsiya qilingan. Respublikamizning telekommunikatsiya tarmog‘ida 1987 yili birinchi dasturiy boshqaruvga asoslangan AXE-10 (ShATS) rusumdagi elektron telefon stansiyasini ekspluatatsiya qilish bilan raqamli tizimlarga o‘tila boshlangan. O‘tgan asrning oxirgi dekadasi, mustaqillikning dastlabki yillari davomida yana qator xorijiy kompaniyalarning raqamli telefon stansiyalari joriy etilib borildi. Xususan, Yaponiyaning NEAX-61E tizimi, Janubiy Koreyaning DTS 2000/3100/3200 seriya rusumdagi kommutatsiya qurilmalari bularga yaqqol misol bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi kunga kelib respublikaning aloqa tizimlarida keng ko‘lamli modernizatsiyalash va rivojlantirish dasturi tatbiq etilib, ulardagi raqamlashtirish ko‘rsatgichlari bosqichma- bosqich oshib bormoqda.