O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti amaliy matematika va informatika yo’nalishi

MUSTAQIL ISH.

MAVZU: AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING DASTURIY ASOSLARI TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
Reja:
1.Axborot haqida tushuncha
2.EHM larning rivojlaninsh tarixi
3.EHM avlodlari
Informatika fani insonlar tomonidan yaratilgan fanlardan biri bo’lib, uning asosiy vazifalaridan biri axborotni saqlash, qayta ishlash kabi jarayonlar hisoblanadi. Informatika so’zi birinchi marotaba Fransiyada paydo bo’lgan. Informatika so’zi informatsiya va avtomatika so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan. Ya’ni informatika so’zi axborotlarni avtomatlashtirish ma’nosini anglatadi. Keyinchalik informatika fani biologiya fani bilan birgalikda yangi yo’nalish kibernetika faniga asos bo’ldi. Informatika fanining asosiy fazifalaridan biri bu axborotni saqlash, uni qayta ishlash, va ko’paytirishdan iborat. Axborot so’zi lotincha information so’zidan olingan bo’lib tushuntirish, tushunish va bayon qilish degan ma’noni anglatadi. Axborot bu insonlar o’rtasidagi va insonlarning jonsiz tabiat o’rtasidagi o’zaro ma’lumot almashinuvi hisoblanadi. Inson umri davomida tashqi muhitdan axborot qabul qiladi. Qabul qilgan axborotidan foydalanadi. Insonlar hayotidagi deyarli barcha jarayonlar ya’ni yozganda, o’zaro suhbatlashganda ham axborot qabul qiladi va uni tahlil qiladi. To’plangam axborotlardan esa hayoti mobaynida foydalanadi. Axborot almashinuvi natichasida ta’sviriy san’at, musiqa va shunga o’xshash sohalar kelib chiqqan. Axborot asosan 3 xill ko’rinishda bo’lishi mumkin. Bular chin, to’lliq va ma’lum ma’noda qimmatli. Axborot qo’llanilishining asosiy shartlaridan bitri uning o’z vaqtida qo’llanilishi ya’ni uning adekvatligidir. Adekvatlik bu- ma’lum bir shaxsga qanchalar mosligini bildiradi. Adekvatlik 3 ta formada ifodalaniladi. Bular: sintaktik, semantik, va prigmatik. Sintaktik adekvatlik bu uzatilayotgan axborotning uzatilish tezligi, aniqligini o’z ichiga oladi. Sematik adekvatlik esa ma’naviy tarkibini ifodalaydi. Prigmatik adekvatlik esa uzatilgan axborot aynan shu mavzuga tegishligini ifodalaydi. Bir xila axborot turli xill ketma-ketliklarda uzatilishi mumkin. Misol uchun axborotni qog’ozga yozish, yoki huddi shu axborotni tallafuz qilib biror kimga yetkazish mumkin. Biror bir turdagi axborotni olish va uni boshqa turga o’tkazish axborotni kodlash deyiladi. Elektron Hisoblash Mashinalarida asosan axborotni kodlashda magnitlangan yoki magnitlanmagan usullardan foydalaniladi. Bunda axborot magnitlangan bo’lsa 1, aksincha magnitlanmagan bo’lsa 0 soni ishlatiladi. Bu kodlash ikkili kodlash deyiladi. Axborotni o’lchash uchun maxsus kattalik qabul qilingan bo’lib bu bayt ya’ni inglizcha byte so’zidan olingan. 1 bayt 8 bitga teng. 1 bit esa 1 simvolni ifodalaydi. Bit va baytlar xotira o’lchov birligi bo’lishidan tashqari internet tezligini yani 1 soniyada uzatilayotgan axborot birligini ham ifodalaydi. Axborot texnoligiyalari axborotni yeg’ish, qayta ishlash, uzatish kabi vazifalarni bajaradi. Axborot texnologiyalarini rivojlanishi asosan ikki omilga ya’ni ichki va tashqi omillarga bog’liq. Ichki omillarga axborotning paydo bo’lishi va takomillashi kiradi. Tashqi omilga esa axborotni uzatish uchun texnikalardan foydalanishi misol bo’la oladi. Kundalik hayotizda turli ko’rinishdagi axborotlardan foydalanamiz. Bular matinli, ovozli, jadvalli va shu kabilardir. Ma’lum bir ko’rinishdagi axborot bilan ishlash uchun mos keladigan axborot texnikalaridan foydalaniladi. Ulardan foydalanish uchun esa ularning ishlash mexanizmini bilish juda muhim hisoblanadi. Bular ichida eng ko’p ishlatiladigan qurulma kompyuterlar hisoblanadi. Bundan tashqari axborotni olish va qayta ishlash qurilmalariga printer, modem, ovoz yozish qurilmalarini ham misol qilib keltirish mumkin. Hozirgi kunda informatika fan sifatida juda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Hozirgi rivojlangan davrda axborotlar eng qimmatli resurslar hisoblanadi. Shuningdek hozirda eng yangi axborotlarni yaratuvchi kotxonalr va mutaxasislar mavjud. Bu mutahasislarning kuchli tomonlari shundan iboratki ular o’z sohalarini kuchli mutaxasislari hisoblanishadi shuning bilan birga ular axborot texnologiyalari to’g’risidagi bilimlarni juda chuqur egallashgan hisoblanadi. Ko’p hollarda bu mutahasislar ega bo’lgan ma’lumotlar juda qimmat baholanadi. Iste’molchilar tomonidan esa juda qadrlanadi. Hozirgi kunda mavjud bo’lgn kompyuter texnikalari va shu sohadagi ma’lumotlar asosida malakali kadrlarni yetishtirib chiqish mumkin. Informatika fani esa uchga bo’lib o’rganiladi. Bular fizika –matematika, mehanika va muhandislik. Bu yo’nalishlarni to’liq o’zlashrirish esa mutahasislikka erishishning eng muhim shartlaridan biridir.Hozirgi kunda insonlar hayotini kompyuter texnikasiz tasavvur etish qiyin. Kompyuter inson hayotida juda muhim o’rin tutadi. Kundalik turmush hayotimizda, ishda deyarli barcha axborotni almashinish va qayta ishlash jarayonlarida kompyuter qurilmalaridan keng foydalanamiz. Bundan tashqari kompyuter qurilmalari axborotni qayta ishlashda ishlatilis hi bilan chegaralanib qolmasdan hisob kitob ishlarini amalga oshirishda keng foydalaniladi. Bulardan tashqari kompyuter qurilmlari yordamida biz turli hill hujjatlar tayyorlashimiz, matnlarni tez va sifatli tayyorlashimiz va taxlil qilishimiz mumkin. Telefon aloqalari sifatini yaxshilash va butun bir ishlab chiqarishni nazorat qilishimiz mumkin. Yaqin kelajaklarda hayotimizni kompyuter texnikasisiz tassavur qilish qiyin. Shu sababli har bir inson kompyuter texnikasi haqidagi qisqa bilimlarga ega bo’lishi lozim. Ilk bor XVII asrda logorifm yaratildi va shundan so’ng dastlabki hisobash mashinalari yaratila boshlandi. Ammo insonlar oziga o’xshagan mexanizm ya’ni robotlarni yaratish orzusi bilan yashashar edi. Shundan so’ng insonlar tomonidan oddiy amallarni bajaruvchi dastlabki hisob kitob qurulmalari yaratila boshlandi. Dastlabki hisob- kitob qurulamalari birmuncha oddiy amallar ya’ni qo’shish, ayirishkabi ammallarni bajargan. Keyichalik fan va texnika rivojlanishi bilan hisoblash qurilmalari ham rivojlanib borgan. XIX asrga kelib bunday qurilmalardan keng foydalanila boshlandi. Shu davrda Kolmar tomonidan birinchi kalkulator – Arifmometr yaratildi. 1885-yilda esa amerikalik olim Barrouz tomonidan klviatura va qog’ozga pechatlash uskunasi yaratildi. XX asrning o’rtalariga kelib o’nlik sanoq sistemasidan foydalangan holda dasturlarni hisoblash mashinalarini yaratishga urinib ko’rildi. 1930-yilda Vannevar Bush tomonidan kompyuterlarning katta elektromexanik analogi differensial analizator kashf qilindi. Bu qurilmada ma’lumotlarni saqlash uchun elektron lampalardan foydalanilgan. Hisoblash mashinalarining keyingi taraqqiyotida elektron sxemalardan foydalanila boshlandi. Elektron hisoblash mashinasini yaratishga birinchi bor Amerikalik olim Attanasov ikkinchi jahon urushi vaqtida urinib ko’radi. Birinchi elektron hisoblash mashinasi 1944- yilda yaratilgan. Bu hisoblash mashinasi MARK-1 deb nomlangan. Uning og’irligi 35 tonnani tashkil qilgan. Lekin bu mashinaning ishlash tezligi davr talabiga javob bermas edi. So’ngra amerikalik olimlar 1946-yilda birinchi to’lliq ishlovchi elektron hisoblash mashinasini yaratdilar. U MARK-1 dan ming marotaba tezroq ishlar edi. Lekin uning kamchiliklari quyidagilardan iborat edi
-og’irligi 30 tonnadan yuqori bo’lgan
-hajmi 170 kvadrat metr maydonni eggallagan
-tarkibida 18000 ta lampochka bor edi
-ishlash tezligi juda past (sekundiga 300 ta ko’paytirish yoki 5000 ta qo’shish amali)
Shu kamchilikarni bartar qilish olimlardan juda ko’p mehnat talab qilar edi. Elektron hisoblash mashinalarining rivojlanishida ularni avlodlarga ajratish qabul qilingan bo’lib ularning taraqiy etib borishini ifodalaydi. Bu avlodlarning har biri elementlarining tayyorlanishi, texnologiyasi, jihozlarining parametrlari va hal etilishi “MARK 1” birinchi kompyuter zarur bo’lgan muamolari bilan ajralib turadi. Birinchi avlod mashinalari dastlab 1945 –yilda ishlab chiqarilgan bo’lib asosiy komponentlari elektron lampochkalardan iborat bo’lgan. Shuning uchun birinchi avlod elektron hisoblash mashinalari lampochkali EHMlari deb ataladi. Bunday elektr hisoblash mashinalarining lampochkalari juda ko’p miqdorda elektor tokini talab qilgan. Natijada qurilma tez qizib ketgan. Hajmi ham juda katta bo’lgan. Bu qurilmalarning ishlash tezligi juda past, tez qizib ketgan va tez –tez ishan chiqib turgan. Dasturlar mashina kodlari yordamida yozilgan. Dastur tuzuvchi o’z malumotlarini yacheykalarga taqsimlab chiqqan. 1948-yilda esa elektron lampalar o’rniga kashf etilgan tranzistorlardan foydalanila boshlandi. Shundan so’ng 2 avlod elektronhisoblah mashinalari tranzistorli elektron hisoblash mashinalari dab atala boshlandi. 1949- yilda Forrester tomonidan magnitli xotira yaratildi. Shundan so’ng Kembridj universitetida birinchi xotiraga ega elektron hisoblash mashinlalari yaratildi. Elektron lampalar o’rniga tranzistorlardan va yarim o’tkazkichlardan foydalanilishi elektron hisoblash mashinalarining massasini va elektr sarfini kamayishiga olib keldi va ularning tezligi ham ancha ortdi. Bu avlod qurulmalarining o’ziga hos xususiyatlaridan biri bu shu avlod vakkillarini foydalanilishiga qarab ihtisoslashishi bo’ldi. Bu mashinalarga qo’yilgan masalalarni yechishda dasturlash tilidan foydalanilar edi. 1959- yilda Robert Noys bitta diskka bir nechta tranzistorlarni joylashtirib birinchi chipni yaratdi. 1968 –yilda esa shunday integral chiplar yordamida ishlaydigan elektron kompyuter chiqarildi. Shu sababli bu avlod mashinalari katta integral sxemali deb ataladi. Shu yilda amerikalik injener Enjeldbar hozirgi sichqoncha qurilmasini fazifasini bajaruvchi qurilma yaratadi. 1970 – yilda intrl firmasi integral sxemalarni chiqara boshladi. Shu firmada ishlaydigan Edvard Xoff mikro protsessorni kashf etdi. 1970-yilda mikroprotssesorlar yordamida ishlaydigan 4-avlod mashinalari yaratildi. Bu avlod vakillari kichik integral sxemali avlod vakillari deb ataladi. Mikroelektronikaning rivojlanishi bilan shaxsiy elektron hisoblash mashinalari yaratila boshlandi. 1977- yilda Apple kompaniyasi Apple- II nomli shaxsiy kompyuterni namoyish etadi. Bu kompyuter o’zining protsessori v klaviatura, monitoriga ega bo’lgan. 1980- yilda Osborne Computer firma prototip kompyuterlarni ishlab chiqara boshladi. Bu kompyuterlarning og’irligi 11kg, narxi esa 1790 dollar bo’lgan. 1981- yildan boshlab shaxsiy kompyuterlar butun dunyo bo’yicha sotila boshlagan. Shundan so’ng kompyuter axborotni qayta ishlashning asosiy qurilmasiga aylandi.

4.