O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

 

O‘simligi 

Afrika  boshqa  materiklardan  shu  bilan  farq  qiladiki,  uning  hududi  uchta 

flora  oblastida  joylashgan.  Materikning  Sahroi  Kabir  bilan  birgalikdagi  shimoliy 

qismi  Golartika, ekvatordan  shimoldagi va  janubdagi  asosiy  qismi  Paleotropik va 

eng  janubiy  qismi  Kap  flora  oblastiga  qaraydi.  Bular  orasida  Paleotropik 

oblastining  florasi  ancha  qadimiyroq  bo‘lib,  uning  tarkibida  Avstraliya  bilan 

tarixiy  davrda  bo‘lgan  aloqaning  belgilari  sezilib  turadi.  Shimoliy  Afrika 

florasining  shakllanishi  Janubiy  YYevropa  va  G‘arbiy  Osiyo  florasining 

shakllanishi bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan. 

Afrika  florasi  tarkibida  hozirga  qadar  40000  dan  ortiq  tur  borlig‘i 

aniqlangan. Shundan 900 ga yaqin turi tropik florasining endemiklari hisoblanadi. 

Materikning o‘simlik  qoplamida  asosan  tropik  o‘simliklar  tipi hukmronlik  qiladi. 

Tropiqdan  tashqari  subtropik  o‘simlik  tiplari  materikning  eng  shimoliy  va  eng 

janubiy  qismlarida  uncha  katta  bo‘lgan  maydonni  qoplab  olgan.  Afrikaning 

harakterli  o‘simlik  tiplari  savanna  chul  o‘simlik  tiplari  bo‘lib,  ular  materikning 

84%, o‘rmonlar va butazorlar 9%, dashtlar, baland tog‘ o‘simliklari va vohalar 7% 

maydonini egallab olgan. 

Yekvatorial  iqlim  mintaqasining  o‘rtacha  yillik  yog‘in  miqdori  1500-2000 

mm  bo‘lgan  joylarda  nam  tropik  o‘rmonlar  yaxshi  rivojlangan.  Ular  materikning 

8%  maydonini  qamrab  olgan.  Nam  tropik  o‘rmonlar  Kongo  xavzasining 

ekvatordan 4°sh.k. va 5° j.k lar oralig‘ida, Gvineya qo‘ltig‘i shimoliy sohillarpning 

8°  sh.k.  gacha  bo‘lgan  rayonlarida  keng  tarkalgan.  Daryo  deltalarida  va  suv 

bosadigan sohillarda mangra o‘rmonlari rivojlangan. Eng qadimiy birlamchi nam 

tropik  o‘rmonlar  Kongo  botig‘ining  markaziy  qismida  yaxshi  saqlangan.  Qolgan 

joylarda  bu  o‘rmonlarning  o‘rnini  nisbatan  past  bo‘yli  ikkilamchi  harakterga  ega 

bo‘lgan o‘rmonlar egallagan. 

Afrikaning  tropik  o‘rmonlari  tur  tarkibining  boyligiga  va  egallagan 

maydoniga  ko‘ra  Janubiy  Amerika  nam  tropik  o‘rmonlaridan  keyin  ikkinchi 

o‘rinda  turadi.  O‘rmonlarning  eng  baland  yarusi  bo‘yi  80  m  ga  yetadigan  o‘lkan 

fikuslardan,  xilma-xil  palmalardan,  seyba  va  kola  daraxtlaridan  tarkib  topgan. 

Undan pastki yarusda bananlar, Liberiya kofe daraxti, turli xil qirquloqlar o‘sadi. 

Bu o‘rmonlar chirmashib o‘sadigan lianalarga va epifitlarga nihoyatda boy. Tropik 

o‘lkalarda  yog‘  beradigan  palmalardan  katta-katta  maydonlarda  plantatsiyalar 

---

barpo etilgan. Amerikadan keltirilgan kakao daraxti, kauchuk beradigan daraxt va 

yog‘ beradigan palmalar ko‘p joylarda tabiy o‘rmonlar o‘rnini egallab olgan. Zona 

hududida yashaydigan mahalliy aholi banan, maniok va batatlar ham yetishtiradi. 

Yekvatordan  shimolga  va  janubga  qarab  borishda  nam  tropik  o‘rmonlar 

savannalar  bilan  almashinadi.  O‘rmonlar  savannalarga  o‘tish  polosasida  ancha 

siyraklashadi,  bargini  to‘kadigan  daraxtlar  soni  oshadi,  o‘rmon  massivlari 

o‘rtalarida savannalar paydo bo‘la boshlaydi. 

Yomg‘ir  fasli  8-9  oy  davom  etadigan  savannalarda  bo‘yi  2-3  m  gacha 

yetadigan  fil  o‘ti,  borodach  va  boshqa  g‘allagulli  o‘simliklar  o‘sadi.  Keng 

maydonni  egallab  olgan  va  dengiz  kabi mavj  urib turgan  boshoqli  o‘tlar  orasidan 

yuqoriga bo‘y chuzib turgan daraxtlar baobablar, palmalar va akatsiyalar uchraydi. 

Savannalar  ekvatordan  shimolda  12°  sh.k.  gacha  boradi.  Janubiy  yarim  sharda 

savannalar  zonasi  keng  polosa  bo‘ylab  cho‘zilib,  Hind  okeani  sohillariga  yaqin 

joylarda tropikgacha davom etadi. Bu yerda boshoqli savannalar bilan bir qatorda 

quruq faslda bargini to‘kuvchi siyrak o‘rmonlar ham keng tarqalgan. 

Yomg‘ir  fasli  5-6  oygacha  davom  etadigan  va  yog‘in  miqdori  kamaygan 

joylarda  kserofit  o‘simliklardan  tashkil  topgan  savannalar  shakllangan. 

Qurg‘okchil  savannalarning  o‘t  o‘simliklari  siyrak  va  past  bo‘yli.  O‘simliklari 

orasida  daraxtlardan  ko‘pincha  turli  xil  akatsiyalar  uchrab  turadi.  Bu  tipdagi 

savannalar tipik yoki quruq savannalar deb ataladi. 

Namgarchilik  davri  3-5  oy  davom  etadigan  rayonlarda  tipik  savannalar 

quruk  va  tikanli  butazorlar  bilan  almashinadi.  Bunday  o‘simliklar  bilan  band 

bo‘lgan joylar cho‘llashgan savannalr deb ataladi. Bu tipdagi savannalar shpmoliy 

yarim  sharda  uncha  keng  bo‘lmagan  polosa  hosil  qilib,  tipik  savannalardan 

shimolda  joylashgan.  Cho‘llashgan  savannalar  materikning  sharqida  keng 

tarqalgan  bo‘lib,  Somali  yarim  orolini  to‘liq  egallab  olgan  va  ekvatordan 

janubroqqacha  cho‘zilib  kelgan.  Hozirgi  paytda  materikning  40%  xududi 

savannalar va siyrak tropik o‘rmonlar bilan band. 

Savanna  o‘simliklar  tipi  o‘z  navbatida  chala  cho‘l  o‘simliklar  tipi  bilan 

almashinadi. Chal cho‘l o‘simliklari shimoliy yarim sharda tor polosa hosil qilib, 

g‘arbdan  sharqqa  qarab  cho‘zilgan,  janubda  esa  ularning  areali  chegaralangan 

bo‘lib,  materikning  ichkari  qismida  uchraydi.  Shimoliy  chala  cho‘lda  tikanakli 

butalar,  past  bo‘yli  akatsiyalar,  yulg‘unlar,  ko‘pyillik  dag‘al  bargli  boshoqlilar 

o‘sadi.  Janubiy  Afrika  chala  cho‘l  o‘simliklari  shimoldagi  chala  cho‘llardan  farq 

qilib,  ular  atoelar,  sutlamadoshlar,  sersuv  mevali  yovvoyi  tarvuzlar  va  boshqa 

sukkulentlardan tarkib topgan. Bulardan tashqari yostiqsimon tikanlar o‘simliklar, 

turli xil o‘tlar-gulsafsarlar, nilufarlar, amarillislar ham o‘sadi.  

Iqlim  sharoiti  kontinentallashgan  sari  chala  cho‘l  o‘simlik  gipi  cho‘l 

o‘simliklari  bilan  almashinadi.  Cho‘llar  materikning  shimoliy  qismida  keng 

rivojlangan. Janubda cho‘llar Kalahari batig‘ining janubiy qismida va Afrikaning 

janubi-g‘arbida  Atlantika  okeani  sohillarida  o‘chraydi.  Shimoliy  yarim  sharning 

cho‘l o‘simliklari Osiyo cho‘llarning o‘simliklariga bir muncha o‘xshab ketadi. Bu 

yerda  rivojlanish  davri  qisqa  bo‘lsa  ham  efemerlar  keng  tarqalgan.  Ular  ahyon-

ahyonda  yog‘adigan  yomg‘irlardan  keyingina  yam-yashil  maysalar  hosil  qiladi. 

Qumli cho‘llarda yantoqlar va retamalar, sho‘rxok yerlarda shuvoqlar va sho‘ralar 

---

uchraydi.  Toshloq  cho‘llar  uchun  lishayniklar  harakterli.  Shimoliy  cho‘llarda 

xurmoli  palmalardan  tashkil  topgan  vohalar  ko‘p  uchraydp.  Afrikaning  janubi-

g‘arbidagi  cho‘llarda  endemik  o‘simlik  hisoblangan  va  bargining  uzunligi  3  m 

gacha yetadigan velvichiya o‘sadi. 

Afrikaning  eng  janubi-sharqiy  nam  subtropikli  qismida  doimiy  yashil 

o‘rmonlar  hukmronlik  qiladi.  Ular  temir  daraxtidan,  sariq  daraxtdan,  daraxsimon 

qirqquloqlardan,  o‘tkir  bargli  kap  daraxtidan  va  baland  o‘tlardan  tarkib  topgan. 

Qirg‘okdan  uzoqlashgan  sari  yashil  o‘rmonlar  subtropik  dasht  boshoqli  o‘t 

o‘simliklari bilan almashinadi. Bu regaonda subtropik dashtlar ayniqsa kontinental 

iqlimli  yassi  tog‘liklarda  yaxshi  rivojlangan.  Materikning  shimoli-g‘arbiy  va 

janubi-g‘arbiy  soxillarida  va  tog‘  etaklarida  dag‘al  bargli  doimiy  yashil  subtropik 

butazorlar keng tarqalgan. 

Afrikaga  YYevropa  O‘rta  dengiz  subtropigidan  sitrus  o‘simliklari,  toq, 

bug‘doy  va  boshqa  don  ekinlari  keltirilgan.  Savannalarning  o‘zlashtirilgan 

yerlarida  paxta,  yeryong‘oq,  makkajo‘xori,  tamaki,  sholi,  sorgo  va  boshqa  xil 

madaniy ekinlar yetishtiriladi.