O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

SHimoliy  And.  Bu  tog‘li  geografik  o‘lka  And  tog‘  tizimining  shimoliy 

qismini,  Karib  dengizi  sohilini,  Tinch  okean  sohilining  4

0

  j.  k  gacha  bo‘lgan 

qismini o‘z ichiga oladi. Uning hududi ma’muriy jihatdan Venesuela, Kolumbiya 

va  Ekvador  mamlakatlariga  qaraydi.  SHimoliy  Andning  boshqa    tog‘li  tabiiy 

geografik  o‘lkalardan  farqi  shundan  iboratki,  uning  ekvatorial  va  subekvatorial 

iqlim mintaqal joylashganligidadir. 

SHimoliy  And  tog‘lari  materikning  shimoliy  qismida  kenglik  cho‘zilgan, 

unchalik  baland  ko‘tarilmagan  tog‘  tizmasi  bilan  boshlanadi.  Bu  tizma  dengiz 

qirg‘og‘i bo‘ylab cho‘zilib Karib Andi deb ataladi. Karib Andi bir-biriga parallel 

joylashgan  ikkita  tor  tizmadan  tarkib  topgan.  Uning  birinchi  tizmasi  Kirg‘oq 

Serrasi  (baland  cho‘qqisi  Nayguata  tog‘i,  2765  va  ikkinchi  tizmasi  Ichki  Serra  ( 

2600  m)  deb  ataladi.  Bu  tizmalarning  yon    bag‘rlari  kundalang  vodiylar  bilan 

kuchli kesilgan. G‘arbda  tizmalar ancha   baland   ko‘tarilgan   va  submeridional  

yo‘nalishda    cho‘zilib      yotgan  Kordilera-de-Merida tog‘i bilan  tutashgan.  Uning 

okean  sathidan  5007  m  baland  ko‘tarilgan  Bolivar  cho‘qkisi  muzliklar  bilan 

qoplangan. 

Janubi-g‘arbda        Kordilera-de-Merida      tog‘i        meridianal        ravishda

 

yo‘nalgan  And  tog‘lari  bilan  tutashadi.  Bu  erda  And  tog‘lari  parallel  joylashgan 

to‘rtta  tizmadan:  tarkib  SHarqiy,    Markaziy  g‘arbiy  va  Qirg‘oq 

Kordileralaridiridpn  tarkib  topgan.  Bular  orasida  eng  balandi  Markaziy  Kordilera   

tizmasi   bo‘lib,    uning   kristalli   poydevoridan cho‘qqilari okean sathidan Uila 

tog‘i  5750  m  va  Ruis  vulkani  5400  m  kad  ko‘tarib      turibdi.      Markaziy   

Kordileradan   sharqda,   Magdalena vodiysidan o‘ng tomonda SHarqiy Kordilera 

tizmasi  joylashgan.  Bu  tizma  kuchly  burmalangan  cho‘kindi  jinslardan  tarkib 

topgan  va  markaziy  qismi  keng  havzasimon  botiqlarga  bo‘lingan.  Ana  shunday 

botiqlardan  birida  2600  m  balandlikda  Kolumbiyaning  poytaxti  Bogota  shahri 

joylashg Tizmaning   eng   baland   nuqtasi   Ritakuva   tog‘idir   (5493   m).   G‘a 

Kordilera  nysbatan  past  tizma  bo‘lib,  uning  balandligi  4000  m  ga  etmaydl 

(Paramilo  togi  3960  m).  Tizmalar  bir-biridan  bo‘ylama  tektonik  vodiylar  bilan 

ajralgan.  Tektonik  vodiylar  botqoqlangan  keng  pasttekisliklarnp  hosil    qiladi.  

SHulardan    biri  Venesuela    hududidagi  markaziy    qismi  Marakaybo  laguna  ko‘li 

bilan  band  bo‘lgan  Marakaybo  pasttekisligi  va  ikkinchisi        Kolumbiya    

hududidagi    Magdalena    va    Kauka    daryolari vodiylaridagi   tekislikdir.   Eng   

shimolda,   Karib   dengizi   sohili balandligi 5775  m ga etadigan Kristobal-Kolon 

tog‘i  orol shaklida ko‘tarilib turibdi. 

Janubiy  Kolumbiya  va  Ekvadorga  yaqinlashgan  sari  And torayib ikkita 

tizmani tashkil etadi.  Qirg‘oq Kordilerasi pasi qirg‘oqbo‘yi    tepalik    tekislikka    

aylanadi.        Markaziy        va        SHarqiy  Kordileralar  bitta  tizmaga  birlashadi. 

Ekvadorda ikki qator tog‘ tizmasi oralig‘idagi botiklarni tektonik yoriqlar bo‘ylab 

joylashgan so‘ngan va harakatdagi vulkanlar o‘rab  olgan.  Bulardan eng balandlari 

Kotopaxi harakatdagi vulkani (5896 m) va CHimboraso so‘ngan vulkanidir (6272 

m).  Janubiy    Kolumbiya  va    Ekvadorning    SHarqiy    Kordilera    tog‘    massivi 

ustidan  bir  qator  to‘g‘ri  konussimon  oppoq  qorli  harakatdagi  va  vulkanlar  qad 

ko‘tarib  turibdi.  Bular  Kayambe  (5769  m),  Antisana  (570-Sangay  (5410  m), 

---

Tunguragua (5033 m), Asuay (4650 m), Ermosa (463,  m boshqa vulkanlardir. 

SHimoliy      And      tog‘li      o‘lkasida    landshaft      komplekslar      murakkab 

vertikal  zonalar  hosil  qilib  joylashgan.  Tog‘  tizmalarining  quyi  qirg‘oqbo‘yi 

pasttekisliklari  va  tektonik  vodiylar  uchun  nam  va  issiq  ekvatorial  hamda 

subekvatorial  iqlim  tiplari  xarakterli.  Bu  erda  o‘rtacha  yillik  harorat  eng  yuqori 

bo‘lib  28°S  ni  tashkil  etadi.    Mariqaybo  pasttekisligida  avgustning  o‘rtacha 

harorati  29°S  ga  va  yanvarning  o‘rtacha  harorati      27°S      ga    teng.      Bundan   

ko‘rinib   turibdiki,   yil   davomidagi haroratning   borishida   fasliy   tafovutlar   

umuman      sezilmaydi.      Havo  tarkibida  namlik  juda  ko‘p.  Bu  kishilarning 

salomatligiga  ham  salbiy    ta’sir  ko‘rsatadi.  Atmosfera  yog‘inlari  diyarli  yil 

davomida  yog‘ib  turadi.  Urtacha  yillik  yog‘in  mikdori  2500-3000  mm  ni  tashkil 

etadi.  Tinch  okean  sohillari  yog‘in  miqdori  5000-7000  mm  gacha  boradi.    Faqat 

Karib  dengizi  sohillarida,  Karib  Andining  shimoliy  yon  bag‘rlarida  va  daryo 

vodiylarida   yog‘ingarchilik    1000   mm   gacha   kamayib,   shimoliy-sharqiy 

passatlar  ta’sirida  namlik  fasllar  vujudga  keladi.  Ayniqsa  Venesuella  qo‘ltig‘ini 

o‘rab turgan Guaxira va Paraguana yarim orollarida quruq davr uzok, davom etadi. 

Quyi mintaqani mahalliy aholi terra kalente  (issiq er) deb atashadi. U tog‘ 

oralig‘i  botiqlarini,  pasttekisliklarni,  tizmalarning  o‘rtacha  1000-1500  m 

balandlikkacha bo‘lgan yon bag‘rlarini egallab Mintaqaning katta qismi nam tropik 

o‘rmonlar  va  botqokliklar  bilan  band.  Bu  o‘rmonlar  o‘zining  tarkibiga  va  tashqi 

qiyofasiga  ko‘ra  materiqning  sharqiy  qismidagi  nam  tropik  o‘rmonlardan  farq 

kilmaydi.Ular qallin baland   bo‘yli,   nam,   doimiy   yashil,   tarkibi   juda   rang-

barang.      Kuyi  mintaqada  kokos  palmasi,  iriarteya  palmasi,  attaleya  palmasi, 

yong‘oq beruvchi palmalar keng tarqalgan. Foydali o‘simliklardan bananlar, kakao 

daraxti,  qizil  daraxt,  kauchuk  daraxti  va  boshqalar  bor.  Bu  o‘rmonlar  dengiz  va     

okean     sohillarida    mangra     o‘rmonlari     bilan     almashinadi. Botqoqliklarda   

o‘tib      bo‘lmaydigan      qamishzorlar      yaxshi      rivojlangan.  O‘lkaning    shimoliy   

chekkasida,      tizmalarning    sharqiy      yon      bag‘rlarida  atmosfera  yog‘inlarini 

kamayishi  bilan  bargini  to‘kuchi  kserofit  o‘rmon  va  tikanli  butazorlar  vujudga 

kelgan.  Tropik  o‘rmonlardan  tozalangan  erlarda  shakar  qamish,  banan  kabi 

madaniy ekinlar etishtiriladi. 

Quyi  mintaqadan  yuqorida  terra  templyada  (mo‘‘tadil  er  )  mintaqasi 

joylashgan.  U  1000-1500  m  dan  2500-3000  m  balandlikkacha  bo‘lgan  tog‘  yon 

bag‘rlarini  egallab  olgan.  Bu  mintaqada  harorat  24°S  dan    18°S  gacha  pasayadi.  

O‘rtacha yillik  harorat   15°S dan  20°S  gacha  o‘zgarib  turadi. YOg‘ingarchilik 

miqdori  baland  tog‘oralig‘i  botiqlarida  va  vodiylarida1000

 

mm  ni  tashkil  etadi. 

Mintaqaning o‘simlik qoplami quyi mintaqadan  qilib, bu erda palmalar umuman 

uchramaydi.  O‘rmonlarda dara qirqquloqlar,  bambuklar, xin daraxti ko‘pchilikni 

tashkil  etadi.  Mo‘‘tadil  mintaqa  kishilarning  salomatligi  uchun  juda  qulay.  Uni 

mahalliy  aholi  doyimiy    bahor  mintaqasi  deb  atashadi.  SHimoliy  Andning 

aksariyat  aholisi  ana  shu  mintaqada  istiqomat  qilishadi.  Yirik  shaharlar  ham  shu 

erda  joylashgan.  Dehqonchilik  yaxshi  rivojlangan.  Qishloq  xo‘jaligida  madaniy 

ekinlardan makkajo‘xori, tamaki, kofe daraxti keng tarqalgan. 

Tog‘  o‘rmonlarining  uchinchi  mintaqasi  terra  fria  (sovuq  er)  deb  atalib,  u 

ekvatorial  zonada  2000-2500  m  dan  to  3500-3800  m  gacha  balandlik  oralig‘ida 

---

joylashgan. Iqlimi mo‘‘tadil xarakterga ega. Harorat 12°S va 18°S atrofida bo‘lib, 

ayrim  paytlarda  +3°S  va  +5°S  gacha  pasayadi.  Issiq  kunlar  kuzatilmaydi.  

Maksimal    harorat  23°S  gacha    ko‘tarilishi  mumkin.  Atmosfera  yog‘inlari 

markazda  1800-2000  mm  dan  chekkalarda  600  700  mm  gacha  kamayadi.  Sovuq 

mintaqa uchun past bo‘yli, qing‘ir-qiyshik daraxtlardan va butalardan tarkib topgan 

baland  tog‘  gileya  o‘rmonlari  xarakterli.  O‘rmonlar  epifit  o‘simliklar  va  lianalar 

bilan  chirmashib  ketgan.  Ular  tekisliklardagi  gileya  o‘rmonlarini  eslatadi.  

O‘rmonlarda  doimiy  yashil  emanlar,  past  bo‘yli  bambuklar,  daraxtsimon 

qirqquloqlar ko‘p   uchraydi.   Aholi   tog‘oralig‘i   botikdarida   3500   m   gacha   

bo‘lgan  balandliklarda    yashab,      makkajo‘xori,      bug‘doy,      kartoshka      kabi   

madaniy ekinlarni etishtirish bilan shug‘ullanadi. 

SHimoliy  And  tog‘li  o‘lkasining  to‘rtinchi  mintaqasi  balandtog‘  mintaqa 

bo‘lib, mahalliy xalq paramos deb ataydi. Paramosning yuqori chegarasi 4500 m 

balandlikkacha  ko‘tariladi,  iqlimi  juda  sovuq.  Harorat  kunduz  paytlari  0°S  dan 

yukori  bo‘lsada,  kechalari  qattiq  sovuklar  bo‘lib,  qor  yog‘adi.  O‘simlik  qoplami 

kserofit  xarakterga  ega.  CHimli  va  baland  bo‘yli  boshoqli  o‘tlar,  murakkabgulli 

o‘simliklar  o‘sadi.  O‘simliklarning  poyasi  5  m  gacha  bo‘lib,  chiroyli  gullaydi. 

Tekis yuzalarda moxli botkoqliklar uchraydi. Tik yon bag‘irlar uchun o‘simliksiz 

toshloq erlar xarakterli. 

SHimoliy Andning 4500 m dan baland qismida qor va mushliklar  mintaqasi 

joylashgan.  Bu  mintaqada  havo  harorati  yil  davomida  manfiy.  Baland  tog‘ 

massivlari  va  tog‘  cho‘qqilari  uchun  alp  tipidagi  muzliklar  xarakterli.  Muzliklar 

ayniqsa  Kolumbiyaning  Markaziy  va  G‘arbiy  Kordileralarida,  Serra-Nevada-de-

Santa-Marta  tizmalarida  yaxshi  rivojlangan.  CHimboraso,  Kotopaxi  va  Tolima 

vulkanlarining cho‘qqilari ham qor va muzliklar bilan qoplangan.