O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

 

Markaziy Amerika 

 

Markaziy  Amerika  SHimoliy  Amerikaning  eng  janubiy  Kambar  qismidagi 

maydoni  jixatdan  Kordilerasiz  SHarq  va  Kordilerali  g‘arb  o‘lkalariga  nisbatan 

kichik tabiiy  geografik ulka  xisoblanadi. U  shimol  tomonda  Meksika  tog‘ligining 

janubiy etagidagi Balsas vodiysi tektonik botig‘idan boshlanib, janubda SHimoliy 

Amerikani  Janubiy  Amerika  bilan  tutashtirib  turuvchi  Daren  kultigigacha  davom 

etadi.  Markaziy  Amerika  shimoli-shark  tomonda  Atlantika  okeanining  Meksika 

ko‘ltigi  va  Karib  dengizi  bilan  uralgan  bulsa,  janubi-garb  tomonda  Tinch  okean 

bilan  uralgan.  Uning  uzunligi  2400  km,  kengligi  Panama      buynida    48      km,   

YUkatan    yarim  oroli  kengligida  960  km    ni  tashkil  etadi.  Ulkaning  xarakterli 

xususiyatlaridan  biri  shundan  iboratki,  uning  barcha  xududida  seysmik  xarakatlar 

ancha faol bo‘lib, xozirgi zamon vulkanlari tez-tez xarakatga kelib turadi. Bunint 

natijasida vaqti-vaqti bilan kuchli zilzilalar sodir bo‘lib, katta talafotlar keltiradi. 

Markaziy  Amerikaning  Tinch  okean  soxili  qamrab  pasttyokyslik  bo‘lib, 

dengiz,  allyuvial  va  vulkanik  yotkiziklardan  tashkil  topgan.  Qirg‘oq,  chizigi 

shimolda tekis va kam parchalangan, janubida esa aksincha qo‘ltiqlar bilan kuchli 

parchalangan,  yarim  orollar  va  orollar  xosil  bulgan.  Kuchli  parchalangan  janubiy 

soxilda  Teuantepek,  Papagayo,  Nikoya,  Koronado,  Osa,  CHiriki,  Asuero  va 

---

Panama  kultiklari  joylashgan.  Meksika  qultig‘i  va  qarib  dengizi  soxillari  tekis, 

parchalanish kam va qo‘ltiqlar xam sanoqli. Meksika qo‘ltig‘i soxilida Kampecha 

qo‘ltig‘i  va  Karib  dengizi  soxilida  Gonduras  xamda  Maskitos  qo‘ltig‘lari  bor. 

Qirg‘oq  yakinlarida marjon orollari va morjon riflari keng tarqalgan. 

Markaziy  Amerikaning  tog‘lari  asosan  uning  g‘arbiy  qismida  joylashgan. 

Ular  Janubiy  Serra-Madre  va  Serra-Madre  toglari  deb  ataladi.  SHarkiy  qismida, 

Meksika qultigi va qarib dengizi soxillarida pasttekisliklar keng polosa xosil qilib 

cho‘zilgan. 

Tinch  okean  soxilidagi  qambar  pasttekisliklar  ustidan  kristall, burmalangan 

chukindi va vulkanik jinslardan tuzilgan tog‘lar va tog‘

 

massivlari okean satxidan 

2000-3000  m  baland  ko‘tarilib  turibdi.  Ayniksa  Tinch  okean  yon  bagri  bo‘ylab 

joylashgan sungan va xarakatdagi vulkanlarning balandligi 4000 m dan xam ortadi. 

Markaziy  Amerikaning  eng  baland  nuqtasi  Gvatemala  tog‘laridagi 

Taxumulko  sungan  vulkanidir  (4211  m).  Balandligi  jixatidan  undan  keyingi 

o‘rinda  Takana  vulkani  (4046  m)  turadi.  Kosta-Rikadagi  Irasu  vulkanining 

balandligi  3452—m  ga,  Panamadagi  CHiriki  vulkaiiniig  balandligi  3374  m  ga 

etadi. Xarakatdagi Fuego, Santa-Mariya va Atitlan vulkanlarining balandligi 3000 

m  dan  oshadi.  Janubiy  Serra-Madre,  Serra-Madre  va  undan  janubi-sharqdagi 

tog‘lar  tektonik  cho‘kmalar,  botiqlar  va  chuqur  daryo  vodiylari  bilan  kesilib,  bir 

qator tizmalarga, tog‘ massivlariga bulingan. Tektonik cho‘kmalarda, botiqlarda va 

vodiylarda xosil bo‘lgan baland tekisliklar Markaziy Amerika davlatlarining axoli 

zich yashaydigan va sanoat markazlari rivozklangan asosiy rayonlari xisoblanadi. 

Markaziy  Amerikaning  sharqiy  Meksika  qo‘ltig‘a  va  qarib  Dengizi 

qirg‘oqbo‘yi  paettekisliklari  Tinch  okean  soxilidagi  paettekisliklarga  nisbatan 

kengligi  bilan  fark  qiladi.  Ayniksa  YUkatan  yarim  opolining  deyarli  xamma 

xududi  katta  masofaga  cho‘zilgan  keng  paettyokislikdan  iborat.  Meksika  ko‘ltigi 

va  Karib  dengizi  soxilidagi  pasttekisliklar  gil  yotkiziklari  bilan  qoplangan. 

YUkatan  yarim  orolida  esa  paleogen  va  neogen  davrlarining  oxaktoshlari  er 

yuzasiga chiqib yotadi va karst tipidagi relef shakllarini yaxshi rivojlanishiga qulay 

sharoit  yaratadi.  Soxillarda  botqoqlangan  erlar,  lagunalar,  qum  tillari.  dyuna 

gryadalari keng tarqalgan. 

Markaziy  Amerikaning  xududi  kichik  bulishiga  qaramasdan  ikkita  iqlim 

mintakasida-tropik  va  subekvatorial  mintakalarda  joylashgan.  Ular  o‘rtasidagi 

chegara  Nikaragua  tektonik  cho‘kmasidan  o‘tadi.  Iqlim  sharoitining  xarakterli 

xususiyati eng issik oy bilan eng solkin oyning xarorati o‘rtasidagi farkning juda 

kam  bulishidir.  Bunday  fark  atigi  3-5°S  ni  tashkil  etadi.  Pasttekisliklarda  va  tog 

etaklarida eng salkin oyning o‘rtacha xarorati shimolida 21-24°S ga, janubida 26°S 

ga, eng issiq oyning o‘rtacha xarorati 27-28°S ga teng. 

Markaziy  Amerikada  SHimoliy  Amerikaning  xamma  regioniga  o‘xshab 

yogingarchilik  bir  tekisda  taqsimlanmagan.  Ulkaning  sharqiy  Atlantika  okeaniga 

qaragan  qismi  shimoli-sharqiy  passtlar  keltiradigan  nisbatan  nam  bulgan  tropik 

xavo massalari ta’sirida bo‘ladi. Bu xavo massalari yil davomida xarakatda bo‘lib, 

yoz  oylarida  juda  intensivlashadi. SHuning  uchun  Markaziy  Amerika  toglarinpng 

sharqiy yon bagrlari va dengiz soxillaridagi keng pasttekisliklar uchun nam tropik 

iqlim  xarakterli  bo‘lib,  yogingarchilik  yil  bo‘yi  takrorlanib  turadi. 

---

YOgingarchilikning  maksimal  qismi  yoz  fasliga  tug‘ri  keladi.  O‘rtacha  yillik 

yogingarchilik  mikdori  shimolda  1500-2000  mm  dan  janubda  3000-4000  mm 

gacha, xatto ayrim yon bagrlarda 7000 mm gacha boradi. Barbiy Tinch okean yon 

bagrlarida nam iklim fakat yoz oylariga tugri kelib, yogingarchilik shimolda 1000 

mm  atrofida  tushadi.  Kuruk  davr  bir  yilda  6-7  oy  davom  etadi.  Janubda  esa 

yogingarchilik miqdori 1700 mm gacha ko‘payib, quruq davr 3 oygacha qisqaradi. 

Ichki botiklarda va YUkatan yarim orolining shimoli-garbiy kismida yogin mikdori 

500 mm dan oshmaydi. 

Markaziy  Amerikaning  eng  janubiy  qismi  subekvatorial  iqlim  mintakasida 

joylashgan.  Bu  erga  namgarchilikni  janubdan  va  janubi-g‘arbdan  ekvatorial  xavo 

massalari olib keladi. Eg‘in-sochin asosai yoz oylarida bo‘ladi. 

Markaziy  Amerikaning  deyarli  barcha  daryolari  qisqa,  tez  oqar,  jushkin, 

sersuv  va  gidroenergiya  zaxirasiga  boy.  O‘lkaning  bosh  suvayirgichi  Atlantika 

okeaniga nisbatan Tinch okeanga yaqin joylashgan. SHuning uchun sharqqa qarab 

oquvchi,  Meksika  qo‘ltig‘i  va  Karib  dengiziga  kuyuluvchi  daryolar  uzunroq, 

xamda  yil  buyi  to‘lib  oqadi.  Tinch  okeanga  quyuluvchi  daryolar  esa  juda  qisqa, 

faqat ezda to‘lib oqadi. YUkatan yarim orolida atmosfera yoganlari etarli darajada 

bo‘lishiga qaramasdan gidrografiya turi rivojlanmagan. CHunki karst xodisalarini 

keng  tarkalganshga  sababli  yogin-sochinning  xamma  kismi  er  ostita  singib  ketib, 

karst  gidrografiyasini  xosil  kiladi.  Bu  erda  yashaydigan  axoli  suvga  bulgan 

extiyojini kondirish uchun er ostida tuplangan karst suvlaridan foydalanadi. 

Tog‘  tizmalarini  bir-biridan  ajratib  turuvchi  tektonik  botiqlari  ko‘plab  ko‘llar 

vujudga  kelgan.  Ana  shunday  tektonik  ko‘llardan  eng  yiriklari  Nikaragua  va 

Managua  xisoblanadi.  Nikaragua  Mirkaziy  Amerikaning  eng  katta  ko‘li  bo‘lib, 

uning maydoni 8430 km

2

, uzunligi 167 km va maksimal chuqurligi 70 m. Kulning 

suv satxi quruq va nam fasllarga qarab o‘zgarib turadi. Tipitapa daryosi Managua 

ko‘lidan oqib chiqib. Nikaragua ko‘liga quyiladi. Nikaraguadan San-Xuan daryosi 

oqib chiqib Karib dengiziga quyiladi. Ko‘lnint g‘arbiy qismida Ometepe oroli va 

shu nomli vulkan joylashgan. 

Markaziy Amerikaning tuproqlari va o‘simliklari  iqlim mintakalariga va er 

yuzasining  orografik  tuzilishiga  moslashgai  xolda  taksimlangan.  Unint  shimoli-

sharqiy qismidagi paettekisliklarda na tog‘ yon bag‘rlarining 800 m balandlikkacha 

bulgan  xududlarida podzollashgan laterit tuproklari keng  tarqalgan. Yevropaliklar 

kelgunga  kadar  bu  erlar  nam  tropik  o‘rmonlari  bilan  qoplangan.  Keyinchalik 

o‘rmonlarning  kesilib  ketishi  tufayli  ularning  maydoni    ko‘rib  kolgan.  Saqlanib 

qolgan  o‘rmonlarda  kimmatbaxo  yogoch  beradigap  nim  pushti,  kora  rangli 

daraxtlar,  kizgish  maxagoni  daraxti,  xilma-xil  palmalar,  dafnalar,  bambuklar, 

paparotniklar  (qirqquloqpar)  va  fikuslar  o‘sadi.  O‘rmonlarda  liana  va  epifitlar 

yaxshi  rivojlangan.  O‘zlashtirilgan  paettekisliklarda  va  yon  bagrlarning  quyi 

kismida banan, shokolad daraxti, shakar qamish plantatsiyalari barpo etilgan 

Tog‘larning 1000-1500 m dan yukori bo‘lgan shimoli-sharqiy yon bag‘rlari 

eman,  qarag‘ay  daraxtsimon  paparotniklar  (qirqquloqlar)  bilan,  3200  m 

balandlikkacha  bo‘lgan  qismi  eman,  magnoliya,  igna  bargli  daraxtlar  bilan 

qoplangan. Bu mintakalarda o‘rmonlar quyi mintakaniig nam tropik o‘rmonlariga 

nisbatan yaxshi saqlangan. Undan yulfrida subalp va alp o‘tloqzorlari joylashgan. 

---

O‘lkaning  janubi-g‘arbiy  namgarchilik  yaxshi  bo‘lgan  va  qizil  tuproqlar 

rivojlangan  quyi  mintakada  seyba  va  sedrella  o‘rmonlari  o‘sadi.  Atmosfera 

yoginlari  kam  tushadigan  tog‘  etaklari  mimoza  va  akatsiyalardan  tashkil  topgan 

siyrak  o‘rmonlar  xamda  kserofit  butazorlar  bilan  qoplangan.  Quyi  mintakaniig 

o‘zlashtirilgan  maydonlari  tamaki  va  paxta  ekinlari  bilan  band.  Okean  satxdian 

600-900  m  balandliklar  oraligida  kofe  etishtiriladi.  O‘rta  mintaqaniig  o‘rmonlari 

eman, oq zirk, likvidambar va boshqa daraxtlardan tashkil topgan. O‘zlashtirilgan 

erlarda  makkajo‘xri,  bug‘doy,  loviya,  no‘xat  kabi  don  ekinlari  ekiladi.  YUkori 

mintakada qarag‘ayzorlar keng tarqalgan bo‘lib, el va pixtalar aralash xolda o‘sadi. 

YAssi tog‘liklar yaylov sifatida foydalaniladi. Madaniylashtirilgan uchastkalarida 

kartoshka, arpa va dukkakli o‘simliklar ekiladi. 

Binobarin,  o‘simliklar  geografiyasini  taxlili  shuni  ko‘rsatadiki,  Markaziy 

Amerikaning  flora  tarkibida  Nikaragua  tektonik  botgidan  shimolda  SHimoliy 

Amerikaga xos turlar, janubda Janubiy Amerikaga xos turlar xukmronlik qiladi.