O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Himolay  tog‘lari.  Himolay  Baland  Markaziy  Osiyo  bilan  Janubiy  Osiyo 

chegarasida joylashgan Er yuzidagi eng baland tog‘ tizimidir. Uning nomi "qorlar 

makoni" degan ma’noni bildiradi. Himolay tog‘larining chegarasi tabiiy geografik, 

tektonik,  orografik  jihatdan  aniq  ifodalangan.  U  shimolda  Tibet  tog‘ligidan  Hind 

va  Braxmaputra  (Sagatyu)  daryolarining  bo‘ylama  tog‘oralig‘i  tektonik  vodiylari 

orqali  ajralib  turadi.  Janubda  Hind-Gang  pasttekisligining  shimoliy  chekka  qismi 

bilan  chegaradosh.  Himolay  shimoli-g‘arbda  Hindukush  tog‘lari  bilan,  janubi-

sharqda  Sino-Tibet  tog‘lari  bilan  chegaralangan.  Tizma  shimoli-g‘arbdan  janubi-

sharqqa  tomon  2400  km  masofaga  cho‘zilgan.  Eni  200-300  km  ni  tashkil  etadi, 

o‘rtacha balandligi 6000 m,  maydoni 650  ming km

2

.  Himolayda  har  biri  8000  m 

dan  baland  bo‘lgan    11  ta  cho‘qqi  bor.  SHulardan  eng  balandlari  Jomolungma 

(8848 m), Kanchenjanga (8585 m), Dxaulagiri (8221 m), Nangaparbaton (8126 m) 

va  boshqalar.  Jomolungma  (Everest)  Er  yuzidagi  eng  baland  cho‘qqi  bo‘lib,  u 

alpinistlar tomonidan ilk bor 1953 yilda zabt etilgan. 

Himolay  tog‘  tizimi  alp  orogenizining  oligonen,  miotsen  va  antropogen 

fazalarida  vujudga  kelgan.  Bu  tizim  O‘rta  dengiz  burmalanish  mintaqasida 

joylashgan  Tibet  tog‘ligidan  farq  qilib,  u  Hindiston  platformasining  shimoliy 

chekkasida  neogen  va  antropogenda  yuz  bergan  intensiv  vertikal  tektonik 

harakatlar  natijasida  burmalangan.  SHuning  uchun  Himolayning  geologik 

tuzilishida asosan kembriydan oldingi qadimiy kristall metamorfik vulkanik jinslar, 

qisman geosinklinal tipdagi dengiz yotqiziqlari va kontinental jinslar ishtirok etadi. 

Himolay  tog‘larining  ko‘tarilishi  hozir  ham  davom  etmoqda.  Seysmik 

harakatlarning  faolligi  va  kuchli  zilzilalarning  tez-tez  takrorlanib  turishi  buning 

isbotidir. 

Himolay  tog‘lari  Hind-Gang  pasttekisligi  tomondan  tik  ko‘tarilgan  uchta 

bosqichli  orografik  mintaqadan  iborat.  Birinchi  yosh  yotqiziqlardan  tuzilgan 

tog‘oldi  mintaqasi  Sivalik  tizmasi  deb  ataladi.  Uning  shimoliy  va  janubiy  yon 

bag‘rlari  tik,  balandligi  1000  m  gacha  boradi.  Ikkinchisi  kristall  va 

metamorflashgan  jinslardan tarkib topgan,  Kichik  Himolaydir. Bu  tizmalar  uchun 

intensiv  burmalanishlar,  kundalang  va  bo‘ylama  uzilmalar,  vulkanizm  harakterli. 

Kichik  Himolay  tizmasining  o‘rtacha  balandligi  3500-4500  m,  ayrim  tog‘ 

cho‘qqilarining balandligi 6000 m dan oshadi. Uchinchisi Himolayning eng baland 

cho‘qqilari  joylashgan  Katta  Himolaydir.  SHarqqa  borgan  sari  Himolay  tog‘lari 

toraya  boradi.  SHarq  tomonda  Kichik  Himolay  tizmasi  juda  yaqinlashib  kelib 

o‘rtacha  balandlikdagi  Maxobxorag  va  kuchli  parchalangan  Duara  tog‘lariga 

---

bo‘linib ketadi. 

Katta  va  Kichik  Himolay  tizmalari  oralig‘ida  bo‘ylama  tektonik  botiqlar 

hosil bo‘lgan. SHulardan eng yiriklari 1400 m balandlikdagi Katmandu va 1600 m 

balandlikdagi Kashmir botiqlaridir. Katta Himolaydan  shimolda balandligi 4000-

4500  m  bo‘lgan  Ladakx  tizmasi  cho‘zilgan.  Undan  shimolroqda  Hind  va 

Braxmaputra daryolari oqib o‘tadigan bo‘ylama tektonik cho‘kma joylashgan. 

Himolayda  qazilma  boyliklar  geotektonik  strukturaga  bog‘liq  holda 

tarqalgan.  Kristall  jinslar  keng  tarqalgan  zonada  mis  rudasi,  xromit  rudasi,  oltin 

konlari bor. Botiqlarda va tog‘oldi zonasida neft, tabiiy gaz, qo‘ng‘ir ko‘mir, turli 

xil tuz konlari joylashgan. 

Himolay  tog‘lari  Markaziy  Osiyo  bilan  Janubiy  Osiyo  o‘rtasida  iqlim 

bo‘luvchi  vazifani  bajaradi.  Uning  shimoliy  qismida  mo‘‘tadil  mintaqaning 

kontinental  havo  massasi,  janubida  mussonli  tropik  havo  massasi  hukmronlik 

qiladi.  SHuning  uchun  Himolayning  shimoliy  va  janubiy  yon  bag‘rlari  iqlimi 

o‘rtasida  keskin  farq  bor.  Uning  janubiy  yon  bag‘rida  yil  bo‘yi  harorat  yuqori 

bo‘ladi.  2000  m  balandlikacha  yanvarning  o‘rtacha  harorati  +6°,  +7°S  gacha 

ko‘tariladi. Iyulning o‘rtacha Xarorata 18°, 19°S atrofida. 3000 m balandlikkacha 

yanvarning o‘rtacha harorati 0°S dan pastga tushmaydi. Iyul oyida manfiy harorat 

4500  m  dan  yuqorida  ko‘zatiladi.  Janubiy  yon  bag‘rlarda  atmosfera  yog‘inlari 

g‘arbda  1000  mm  dan  sharqda  2000-3(X)0  mm  gacha  ko‘payib  boradi. 

Tog‘oralig‘i botiqlarida va ichki daryo vodiylarida yillik yog‘in miqdori 1000 mm 

dan  oshmaydi.  Baland  tog‘lar  uchun  kuchli  shamollar  xarakterli.  Qor  chizigi 

g‘arbda 5100-5300 m dan sharqda 4500 gacha pasayadi. 

Himolay tog‘larida muzliklarning hosil  bo‘lishi uchun balandlik va namlik 

omillari  to‘liq  mujassamlashgan.  SHuning  uchun  barcha  cho‘qqilar  qor  va 

muzliklar  bilan  qoplangan.  Eng  katta  muz  massivlari  Kumaon  Ximolayidagi 

Gangotri (26 km), Kanchenjondagi Zemu (25 km), Jomolungmadagi Rongbuk (19 

km)  muzliklaridir.  Janubiy  Osiyoning  eng  yirik  daryolari  Hind,  Gang, 

Braxmaputra va ularning ko‘plab irmoqlari ana shu qor va muzliklardan to‘yinib, 

yozda  to‘lib  oqadi.  SHulardan  Braxmaputra  daryosining  uzunligi  2900  1sm, 

havzasining maydoni 935 ming km

2

, o‘rtacha yillik suv sarfi 12100 m

3

/sek. 

Himolayda  o‘simlik  mintaqalari  asimmetrik  sharqda  joylashgan.  YOg‘in 

ko‘p tushadigan janubiy yon bag‘rda nam tropik o‘rmonlardan tortib subalp va alp 

o‘tloqlarigacha rivojlangan. Himolayning janubiy tog‘ etaklarida teraylar - botqoq 

bosgan chakalakzorlar va o‘rmonlar polasasi joylashgan. Tuprog‘i qoramtir balchiq 

tuproqlardan  iborat.  Butazor  va  qalin,  o‘rmonlarda  sovun  daraxt,  san,  mimoza, 

magnoliya,  banan,  bambuk,  pakana  palmalar  o‘sadi.  Daraxt  tanalariga  lianalar 

chirmashib ketgan. Quritilgan teraylarda tropik ekinlar ekiladi. 

Teraylardan yuqorida 1000-1200 m balandlikkacha doimiy yashil nam tropik 

o‘rmonlar  o‘sadi.  Bu  o‘rmonlar  dafna,  baland  bo‘yli  palma,  daraxtsimon 

paporotnik  va  bambuklardan  iborag.  Lianalar  va  epifitlar  keng  tarqalgan.  1000-

1200  m  dan  yuqorida  tropik  o‘rmonlar  tarkibiga  doimiy  yashil  bargini  to‘kuvchi 

subtropik  turlar  -  emanlar,  qarag‘aylar,  zaranglar,  kashtanlar,  magnoliyalar 

ko‘shiladi.  2000  m  dan  balandlikda  subtropik  o‘rmonlar  mo‘‘tadil  tipdagi 

o‘rmonlar bilan almashinadi. Igna barglshshr orasida kumush rang pixta, tilog‘och, 

---

mojjevelniklar ko‘p uchraydi. 3500 m dan yuqorida o‘rmonlar baland bo‘yli o‘tlar 

va butalar o‘sadigan subalp mintaqa bilan va undan yuqorida alp mintaqasi bilan 

almashinadi.  Alp  mintaqasining  yuqori  chegarasi  sharqda  5000  m  balandliqdan 

o‘tadi. 

Janubiy  yon  bag‘rning  g‘arbiy  qismida  namgarchilik  kamroq  bo‘lganligi 

sababli  teraylar  uchramaydi.  O‘simlik  qoplamida  o‘rta  dengiz  subtropik  turlar  - 

doimiy  yashil  tosh  eman,  tilla  bargli  zaytun,  Himolay  kedri,  pixtalar  ko‘pchilikni 

tashkil  etadi.  O‘rmonlardan  yuqorida  subal’p  va  alp  mintaqalari  joylashgan. 

Himolayning  shimoliy  yon  bag‘rida  aksincha,  balandlik  mintiqalar  unchalik  aniq 

ifodalanmagan.  Mavjud  bo‘lgan  tog‘  landshaftlarining  xususiyatlari  Markaziy 

Osiyo  tog‘-cho‘l  landshaftlariga  o‘xshash.  Quyi  daryo  vodiylaridan  tog‘ 

tepalarigacha siyrak quruq o‘tlar va kserofit butalar uchraydi. 

Himolayning  hayvonot  dunyosi  nihoyatda  xilma-xil.  Ayniqsa  uniig  janubiy 

yon bag‘rida tropiklarga xos fauna turlari ko‘p uchraydi. Teraylarda va nam tropik 

o‘rmonlarda  fil,  buyvol,  yovvoyi  cho‘chqa,  karkidon,  antilopa,  maymunlar, 

yirtqich  hayvonlardan  yo‘lbars  va  qoplonlar  yashaydi.  Tog‘larnipg  yuqori 

qismlarida  va  shimoliy  yon  bag‘rlarida  Markaziy  Osiyo  faunasiga  xos  turlar 

yovvoyi ko‘y, yovvoyi echki, qo‘tos, tog‘ bo‘risi, himolay qora ayig‘i va ko‘plab 

kemiruvchilar  uchraydi.  Qushlardan  yovvoyi  tovuqlar,  to‘tilar,  tustovuqlar  va 

tovuslar xarakterli.