O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Chigirtkalarga qarshi kurash choralari. Yuqorida qayd etilganidek, hozirgi vaqtda respublikamizda ekinlarni chigirtkalar tomonidan shikastlanishiga asosan barham berilgan. Ammo chigirtkalarning doimiy uyalari mavjud mintaqalarda hanuzgacha chorvaga yaylov xizmatini o’taydigan joylarda o’tlarni yeb, oziqa manba’ini ozaytiradi. Shu boisdan mutaxassislar zararkunandaning biologiyasi va ekologiyasiga doir bilimlar asosida doimo sergak bo’lib turishlari, chigirtkaning ayrim xavfli turlarini hisobga olib borib, ularni kuzatishlari, muntazam ravishda tekshirishlar o’tkazishlari lozim. Chigirtkalarga qarshi kurashning muvaffaqiyatli samara berishi oldini olish va kimyoviy himoya qilish tadbirlarini o’tkazish uchun o’z vaqtida to’g’ri tayyorgarlik ko’rilishiga, xususan, zararlangan maydonlarning to’liq aniqlanishiga ham bog’liqdir. Tekshirish ishlari uch muddatda: yozda – chigirtkaning tuxum qo’yish vaqtida; kuzda – tuxumli ko’zachalar zichligini belgilash uchun; bahorda – qishlab chiqqan tuxumni o’rganish, hamda lichinkalarni ochib chiqishini belgilash uchun o’tkaziladi. Chigirtkalarga qarshi kurashda qo’llaniladigan agrotexnika tadbirlaridan: qo’riq va tashlandiq yerlarni o’zlashtirish, uvat, dala va yo’l yoqalarini haydab yuborish muhim o’rin tutadi.

Chertmakchilar Bu hasharotlar qo’ng’izlar (Coleoptera) tukumining, chertmakchilar (Elateridae) oilasiga mansub. Dunyoda chertmak-chi qo’ng’izlarning 500 dan ortiq turlari ma’lum. Shulardan O’zbekistonda 16 turi uchraydi. Ulardan: Turkiston chertmak-chisi – Agriotes meticulosus Cond. va burtdor qo’ng’izsimon chertmakchi – Clon cerambycinus Sem. ko’proq o’rganilgan.

Chertmakchilar dunyoda keng tarqalgan hasharotlardir. Misol uchun, Turkiston chertmakchisini O’rta Osiyodan tashqari Zakavkazye, Eron, Afg’oniston, Mongoliya va Xitoyda uchratish mumkin. Rossiyaning shimoliy tumanla-rida qoramtir chertmakchi – Agriotes obscurus L. qora chertmakchi – Athous niger L. ekin chertmakchisi – Agriotes sputatar L., keng chertmakchi – Selatosomus latus F. va cho’l chertmakchisi – Agriotes gurgistanus Fald. keng tarqalgan.

Qo’ng’izlari uncha katta bo’lmay uzunligi 5-8 mm ni tashkil etadi. Tanasi yassiroq va ingichka – uzun. Tusi ko’proq to’q-kul rangda. Mo’ylovi II-bo’g’imli ipsimon, arrasimon va taroqsimon bo’lishi mumkin. Old yelkasining orqa tomoni ko’tarilgan va cho’zil-gan. Old ko’kragining ostki qismida o’simtasi bo’lib u o’rta ko’krak chuqurchasida joylashadi. Shu tuzilish yordamida orqasiga ag’darilgan qo’ng’iz tovush chiqarib («chertib») sakraydi va o’girilib oladi. Oyog’ining barcha panjalari 5 – bo’g’imlidir. Lichinkalari uzun shaklga ega bo’lib qattiq xitinlangan. Shuning uchun ularni simqurtlar deb ham yuritiladi. Uch juft bir tenglikda oyog’i bor; boshi yassi, tepalari rivojlanmagan; tusi odatda sariq yoki jigarrang. Katta yoshdagi lichinkalarni uzunligi 15-20 mm ni tashkil etadi. Tuxumini rangi sarg’ish bo’lib shaklida simmetriya sezilmaydi.

Rivojlanish xususiyatlariga ko’ra, chertmakchilarni 2 guruhga bo’lishadi. Birinchisida zararkunandaning yetuk zoti qishlaydi. Ular aprel-may oylarida uyg’onadi va qo’shimcha oziqlanishga kirishadi. Bu davrda qo’ng’izlar yaxshi uchib turli maysa barglari va hatto daraxt murtaklari va gul nishonalari bilan oziqlanadi. Hasharotlar urchiganidan so’ng, urg’ochi zot yerning qatlamiga 3-5 tadan to’p-to’p qilib tuxum qo’yadi (hammasi bo’lib 150-200 dona. Tuxumlar 20-30 kun rivojlanadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar uzoq (3-4 yil) vaqt hayot kechiradi va shu davrda turli o’simliklarga shikast yetkazadi. Har xil turlarda 7 dan 14 martagacha po’st tashlab rivojlangan simqurt kuzga yaqin 10-12 sm chuqurlikda g’umbakka aylanadi. G’umbak 7-30 kun rivojlangach undan qo’ng’iz paydo bo’ladi va qishlovga ketadi. Bir avlodi uchun umuman 4-5 yil kerak bo’ladi.

Cho’l va qora chertmakchilarning lichinkalari qishlaydi. Bahorda g’umbakka aylangach yozning birinchi yarmida yetuk zot paydo bo’ladi. Urchib tuhum qoldirgach yetuk zot o’ladi. Bular to’rt yilda bir avlod beradi. Simqurtlar ko’proq og’ir mexa-nik tarkibga ega bo’lgan tuproqlarni yoqtiradi. Ular namlik va harorat o’zgarishiga javoban tepaga va yoniga qarab xara-kat qiladilar.

Chertmakchilar tuproqga ekilgan urug’larni, o’simliklarni, ko’chatlarni, shuningdek yer osti mevalarini shikastlaydi. Simqurtlar bug’doy, arpa, makkajo’xori, tama-ki, g’o’za, piyoz, lavlagi, kungaboqar, kartoshka, sabzavot va boshqa ekinlarga qattiq ziyon yetkazishi mumkin. Ular ildiz, poya va meva ichiga kemirib kirib yo’l hosil qiladi. Poya, yoki o’simlik qurib qoladi. Toshkent shahri atrofida joylashgan xo’jaliklarning ekinlari odatda chertmakchilar bilan qattiq shikastlanadi. 1967 yildan 2000 yilgacha Qibray, Kalinin va Toshkent tuman xo’jaliklarida (odatda bahor faslida) turli hil ekinlarni (karam, pomidor, baqlajon, bodring, kartoshka) chertmakchi simqurtlaridan himoya qilib berishda mualliflar qatnashgan. O’zbekiston sharoiti uchun har m² yerda 2 dona simqurt mavjudligi - sust zararlanish; 3-5 tasi – o’rtacha va 5 tadan ortig’i kuchli deb qabul qilingan.

Kurash choralari. Chertmakchi qurtlarga qarshi kurashish uchun ayniqsa og’ir mexanik tarkibga ega bo’lgan soz tuproqli yerlarga organik va mineral o’g’it solib, albatta kuzgi shudgor o’tkazish. Bunda, birinchidan chertmakchilarning tuxum va qurti ko’plab mexanik ravishda va yirtqich jujelisalar yordamida qirilib ketsa, ikkinchidan, lichinkalarni yumshoq yerda harakat qilishi qiyinlashadi, uchinchidan, baquvvat rivojlangan o’simlikni shikastga bardoshliligi oshadi. Chigit va sabzavot urug’ini ekishdan oldin gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche kabi mahsus insektisidlar bilan qabul qilingan tavsiyanomalar asosida upalash. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ildiz kemiruvchi barcha zararkunandalarga qar-shi (shu jumladan simqurtlar) piretroid gruppaga oid insektisidlar (simbush, kinmiks, desis, fastak, karate) istiqbolli bo’lib hisoblanadi. Buning uchun kichik ekin maydonlarida, ushbu dorilar eritmalarini ko’chat ostiga quyib chiqish (100-200 ml) kifoya bo’ladi.

Qora qo’ng’izlar. Qo’ng’izlar (Coleoptera) turkumining, qora qo’ng’izlar (Tenebrionidae) oilasiga mansub. Qora qo’ng’izlar ayniqsa quruq cho’l va sahrolar uchun hosdir. Umuman 15 mingdan ortiq turga ega. O’zbekiston sharoitida o’simliklarga g’o’za qora qo’ng’izi – OpatroidespunctulatusBr. burundor qora qo’ng’iz – DailognathanasuteMen., shuningdek cho’l sekin yurarqo’ng’izi – BlapshalophilaF.-W. va qumloqsekin yurarqo’ng’izi – OpatrumsabulosumL. – ziyon yetkazishi mumkin (V.V. Yaxontov, 1953). Ombor mahsulotlariga ziyon yetkazishi mumkin bo’lgan: un xruhagi - TenebriomolitorL. – va kichik xruhak – TriboliumconfusumDuv. shular jumlasidandir. Yerto’lalarda uchraydigan qo’lansa qo’ng’iz (BlapsmortisagaL.) ham shu oilaga mansub. Bu oilaga kiruvchi hasharotlarni quyidagi umumiy hususiyatlar ifodalaydi.

Qora qo’ng’izlarning tanasi katta – kichikligi va shakl yuzasidan turlicha bo’lishi mumkin. Tanasi odatda sal yiltiroq qora tusda bo’ladi. Mo’ylovlari 10-11 bo’g’imli bo’lib, birxilda to’g’nog’ichsimon shaklga ega. Old qanotlari qattiq qoplagich hosil qilib old yelkasining yonbosh chetlari uchli ingichkalashgan. Ko’p turlarida orqa juft qanotlari yo’q. Oldingi va o’rta oyoq panjalari 5 tadan, orqa juftiniki esa 4 tadan bo’g’imga ega. Lichinkalari ikki shaklda bo’lishi mumkin. Ayrimlarining shakli simqurtlarga o’hshagan bo’lsada, tanasi nisbatan yumshoq va qorincha oxirida bir juft o’simtasi bor. Bunday lichinkalar namsevar bo’lib, ko’proq o’rmonzorlarda chirindilar bilan oziqlanadi. Ikkinchi guruhga quruqsevar lichinkalar kiradi. Ularning tanasi uzun va silliq bo’lib, soxta simqurtlar deb ataladi. Bu lichinkalarning chin simqurtlardan farqi shun-daki, ularning bosh qismi yaxshi rivojlangan bo’lib tepa labga ega, shuningdek old juft oyoqlari orqa juftlariga nisbatan uzun va baquvvatdir.

Qora qo’ng’izlarning ko’p turlari kechasi harakatlanadi, kunduzi esa turli xil pana joylarda berki-nib yotadi. Bu quruq joylarni yoqtiradigan va qurg’oqchilik yillari ko’proq rivojlanadigan hasharotlardir. Qo’ng’iz va lichinkalari qishlashi mumkin. Urg’ochi qo’ng’izlar uzoq muddat yashab, o’z umrida bir necha marta tuhum qo’yishi mumkin. Tuhumdan chiqqan lichinkalar o’z umrida 12 marta-gacha po’st tashlab 1-1,5 yil yashaydi. Lichinkalar tuproqning ustki qismida rivojlanib, uzoq vaqt davom etadigan ocharchi-lik va qurg’oqchilikka chidash beradi. Bir avlodi 1,5-2 yil davom etadi.