Manba:
A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004.
218
Turoperatorlar faoliyati bosh yo‘nalishi ommaviy iste’mol talablariga
mo‘ljallangan turistik mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan. Ulgurjichilar
seriyali xizmatlarni yig‘ib komplektlashadi. Ularni safar marshrutlarini standartlash,
programmalar va kompleks xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan turistlarga yagona paketda
(pekij-turlar) sotadilar. O‘z mahsulotini standartlashgani va ommaviyligi evaziga
ular muomiladagi to‘planib qolishni kamaytirishga erishadi. Jumladan, narxni ham
bu esa ularga bozorga raqobatbardosh takliflar bilan chiqishga imkon beradi.
Turoperatorlar tomonidan tashkil qilingan xizmat ko‘rsatish turlari uzoq
yillar davomida sezilarli o‘zgarishlarga duch keldi. Xizmat to‘plamlari ular
tomoniga kamayayotgan pekidj – turlar evolyutsiyasi ruy berayapti. Bir tomondan
turistik firmalarni bu qisqartirishga o‘tkir raqobat majbur etayapti. Mijoz uchun
kurashda har bir turoperator jalb qiladigan narxlarni belgilashga intiladi. U paketdan
ayrim xizmatlarni chiqarib tashlaydi. Bu bilan arzon safar tasavvurini uyg‘otadi.
Masalan, ko‘pchilik firmalar o‘zlari sotayotgan safarlarda faqat marshrut bo‘yicha
joydan-joyga olib borish va aeroportdan (vokzaldan) mehmonxonaga va yana
orqaga transferni saqlaydi. Boshqa xizmatlar (ovqatlanish, ekskursiya, bagajni olib
borib berish va boshq.) ni turistlar safar chog‘iga qo‘shimcha pul to‘lash orqali
olishadi.
Natijada sayohatchilarning asosiy va qo‘shimcha xizmatlarga harajatlari 60
ga 40 nisbatga keladi. Bunday proporsiyaga turgan gap turizm infrstrukturasi
yuksak rivojlangan sharoitda (kofe, barlar, tavernlar, attraksionlar, kazino va boshq.)
gina erishiladi.
Boshqa tomondan, pekidj – turlar tarkibi iste’mol talablari holati bilan
belgilanadi. Firma xizmatlar tanlashda to‘liq erkinlikni qo‘lga kiritgan turistlar
psixologiyasini hisobga olishga majbur. Ularning shart bo‘lgan to‘plamlarni
toraytira borish bilan turoperatorlar marshrutga cheklovni minimumga topshiradi va
bu bilan o‘zlari talabni ko‘payishiga ko‘maklashib yuboradi.
Ko‘zga tashlangan tendensiyani hisobga olib, Yevropa Kengashi 1990 yilda
maxsus Direktiva qabul qildi. Unga muvofiq pekidj-tur kamida ikki komponent
(masalan, tashish va joylashtirish, yoki joylashtirish va sayr tomosha)ni o‘z ichiga
olishi kerak.
Xizmatlar paketini yengillashtirishga qaramay, safarlarni tashkil qilish
avvalgidek murakkab va mehnat talab jarayon bo‘lib qolayotir. Unda bir necha
bosqichlar ajralib turadi.
Turistik mahsulotlarni shakllantirishga kirishishdan oldin turoperator taklif
bilan qaysi bozorga chiqmoqchiligini, uning asosiy mijozi kim bo‘lishini, taklif
qilinadigan safarlarni sotib olishda ularni qaysi motivlar da’vat etadi,
rag‘batlantiradi – aniq tasavvur qilib turib olishi lozim. Bu va boshqa savollarga
javob topish uchun turistik firma marketing tadqiqotlari o‘tkazadi. Bu istiqbolda
bozor uchun turizmni jalb etuvchi turlarini tanlash, turistik oqimlarning miqdor
parametrlarini aniqlashga imkon beradi.
Tahlil chog‘ida turistik firmalar uchun muhim axborot manbai va uning
bozoriy potensialini baholashda e’lon qilingan materiallar, statistik ma’lumotlar,
ekspert xulosasalari, reklama e’lonlari xizmat qiladi. Aholi o‘rtasida tanlab
o‘tkazilgan so‘rovlar ham yaxshi natija beradi.
219
Marketing tadqiqotlari katta hajmda moliyalashtirishni talab qiladi. Ularga
yangi safarlarni ishlab chiqishga ajratilgan barcha mablag‘ning 5 dan 15 % gacha
sarflanadi. Birinchi bosqich ishlariga alohida e’tibor bergan holda, turistik firmalar
kamdan-kam holda tadqiqot harajatlarini kesishadi. Iste’mol talablarini qayta
baholash asosida turistik mahsulotlarni rejalashtirish ularga tijorat tavakkalchilikni
kamaytirish va o‘zini ehtimol tutilgan barbod bo‘lishlardan xoli qilishga imkon
beradi. Mablag‘ni tejash esa ko‘p hollarda noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish va
yo‘qotishlarga olib keladi. Axborotlarni yig‘ish va ishlashga sarflanadigan zarur
harajatlar 10-100 marta oshib ketadi.
Turistik mahsulotlar ikkinchi bosqichda aniqroq qiyofa kasb etadi. Marketing
tadqiqotlari chog‘ida aniqlangan iste’molchilar talab va qiziqishlari inobatga olinib,
turoperator safar maqsad-mazmuni, harajatlarni ishlab chiqadi. Xususan u sayohat
qilinadigan mamlakat va turizm turi, mavsum va safar davomiyligi, marshrut, ya’ni
sayohat chog‘ida turistlar beradigan manzillar ruyxati, guruh va individual
safarlarning umumiy soni, paket va xizmat ko‘rsatish klassini aniqlaydi. Ikkinchi
bosqich ishlari navbatdagi aniq bo‘lgan safarlar seriyasini sheriklar bilan
muhokama qilish uchun tayyorlash bilan yakunlanadi.
Uchinchi bosqichda turistik firma sherik tanlaydi, uning bilan muzokaralar
olib boradi. Turistlarga xizmat ko‘rsatish shartlarini kelishib oladi va oldi-sotdi
bitimi tuzadi. Birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchi ishtirokchilarni qidirish qiyinchilik
tug‘dirmaydi. Turistik xizmatlar yetkazib beruvchilar: transport kompaniyalari,
joylashtirish vositalari, umumiy ovaqtlanish korxonalari, sayr-tomosha ob’ektlari va
boshqalar turoperator bilan jon-jon deb aloqaga kirishadilar. Ulardan tushgan qulay
takliflar va buyurtmalardan yaxshigina daromad olish uchun sherikchilikka
qo‘shiladilar. Muhimi, sheriklar ishonchli, yaxshi ishbilarmonlik hislatlariga ega,
ma’qbul narxlarda yuqori sifatli xizmat ko‘rsatuvchilar bo‘lishi kerak. Sheriklar
tanlangach, bitim tuzilgach, turistik mahsulotlarni ishlab chiqishning eng
ma’suliyatli bosqichi boshlanadi. Ya’ni uning sotilish narxini belgilash lozim
bo‘ladi. Ko‘p jihatdan tijoriy operatsiyalar natijalari ana shu narxlarga bog‘liq
bo‘ladi. Samarali narx siyosati esa firmaning savdo – ishlab chiqarish tizimini uzoq
va barqaror ishlashini ta’minlaydi.
Narx belgilanishi bilan turistik mahsulot yaratish jarayonlari yakuniga yetadi.
Turoperatorga ishlab chiqilgan safarni o‘z katologiga qo‘shishigina qoladi, xolos.
Endi u keng reklamani ta’minlashi kerak bo‘ladi.
Turoperator ishining sifatligini tekshirishning eng yaxshi usuli taklif etilan
turistik safarga iste’molchilar talabidir. Talab ko‘p tushayaptimi, demak sotish
yaxshi bo‘ladi. Tashkilotchi esa o‘zining bozorini topdi. Aks holda safarlarga
o‘zgartirishlar kiritish lozim bo‘ladi.
Turistik mahsulotlarni maqsadli auditoriyaga yetkazish uchun turoperatorlar
taqsimlanishning turli kanallaridan foydalanadilar. Ular ko‘pincha o‘z savdo
nuqtalariga ega bo‘ladilar, ammo g‘arbda turlarni sotishning eng keng yoyilgan
klassik usullari turagentlar orqali sotish hisoblanadi. Turoperator sotish uchun
tayyorlagan turistik paketlarga juda ko‘p (ba’zan minglab) chakana vositachilarni
jalb etadi. Ko‘pincha u o‘zining huzurida markaziy turagentlik ochadi. Bu uning
tarkibiga mustaqil tijoriy bo‘linma bo‘lib kiradi. Shuningdek boshqa shaharlar,
220
rayonlar, mamlakatlar va regionlarda ham shundan turagentlik bo‘limlari ochadi.
Bir-biriga o‘xshash holda ular murakkab sotuvchi chiqarish tarmoqlarini hosil
qiladi.
Turoperatorlar va turagentlar hamkorligi har ikkala tomonga manfaat
keltiradi. Turoperatorda mavjud tarmoqlangan kontragentlik tarmog‘i unga turistik
safarlarni sotish hajmini o‘stirishga imkon beradi, yangi bozorga chiqadi, jumladan
chiqish turizmining provinsial bozoriga kirib boradi. Bu bilan o‘z xodimlarini
ta’minlash harajatlarini, ijara binolarini, ularni uskunalarini tejaydi. O‘z navbatida
turagent safarlarni oxirgi iste’molchisiga sotib bergani uchun vositachiligiga
komission mukofat oladi. Uning hajmi odatda sotilgan turistik mashulot bahosiga
nisbatan foiz hisobida aniqlanadi va 10 % ni tashkil qiladi. U ko‘paytirilishi ham
mumkin (masalan, kelishilgan hajmdan ko‘proq turistik xizmat sotilganda).
Komission mukofat turagentlikning asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Ulgurji va chakana turistik firmalar o‘zaro munosabatlarda hollarda mayda
ulgurji savdogarlar o‘rtakashlik qilishadi. Ular odatda bir hudud doirasida harakat
qilishadi. Markazlashgan holda mamlakatning va xorijiy turoperatorlarning
safarlarini sotib olishadi va ularni mahalliy kichik turagentliklarga sotishadi. Ularga
odatda yirik ulgurjichilar xizmat ko‘rsatishmaydi. An’anaviy mayda ulgurji turistik
firmalar va turagentliklar sotish bo‘yicha o‘zlarining mayda taqsimlovchi
agentliklarini tuzishadi. Ular idorada ishlashmaydi, bevosita aholi guruhlari va
shaxsan induvidlar bilan ishlaydi. O‘z qarindosh-urug‘lari, tanishlari orasidan mijoz
topadilar. Tavsiyalar bilan uylarga, xizmat joylarga jamoat muassasalariga
boradilar. Psixologlar turli xil reklamalar, e’lonlar, takliflar chaqiriqlarga qaraganda
kishi do‘stiga, uning so‘zlariga ko‘proq ishonishini allaqachon aniqlashgan. Xuddi
shunday turistik safarga da’vat etuvchi reklama, e’lon, shoirlardan ko‘ra
turagentning mijoz huzuriga kelib, safarga taklif etishi ko‘proq samara beradi.
Yaxshi va uddaburon agent – turistik mahsulotlarni sotish barcha
bug‘inlarida muvaffaqiyat garovidir. Turistik firmalarni nomzod tanlash va ularni
o‘qitishga alohida e’tibor berishi boisi ham shu. Testlarning murakkab tizimi ularga
da’vogarning professional yaroqligini baholashga imkon beradi.
Agent bir qator zaruriy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular ichida eng muhimi
qat’iyatlik, notanish kishiga qo‘rqmasdan murojaat qilish, xushmuomilalik,
topqirlik, suhbatda ishonch muhitini yarata olish qobiliyati, istarasi issiqlik,
ishonchlik va halollik hisoblanadi.
Agentlar tayyorlash yapon maktablarida noyob nazorat testi mavjud:
agentlikka nomzod shaharning odamlar gavjum joyiga chiqib qo‘shiq aytadi, ovozi,
musiqiy eshitish qobiliyati, bori-yo‘qligi, xatto matnni bilmasligi ahamiyati yo‘q.
Testdan o‘tgan nomzodlar, savdo agentlarini professional o‘qitish
markazlariga yuboriladi. U yerda turistik mahsulotlar bilan tanishtiriladi, xorijiy
safarlarga jalb etilib, tanishtiriladi. Xullas agentga ishbilarmonlik va samimiy xulq-
atvor bilan mijozni o‘z taklifiga ko‘ndirish uchun barcha zarur hislatlar singdirilib,
ko‘nikma va malaka hosil qildiriladi. O‘qish tugaganidan keyin unga tegishli
hujjatlar va metodik materiallar beriladi, sinov muddati bilan ish taqdim etiladi.
Uning bilan turistik firma bilan kelishilgan shartlarda hamkorlik qilish to‘g‘risida
agentlik bitimi shaklida shartnoma tuziladi.
221
Do'stlaringiz bilan baham: |