O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

7.5. Sayr-tomosha sektori 
 
Sayr  -  tomosha  –  bu  nafaqat  zavq-shavqlik  va  huzur-bahshlik,  balki  yildan-
yilga  o‘sib  borayotgan  milliard-milliardli  jahon  oboroti  industriyasi  hamdir.  Sayr  – 
tomosha sektori turizmning bosh motivlari sirasiga kiradi. Usiz biron bir turistik safar 
amalga  oshmaydi.  Odamlar  yangi  untilmas  taasurotlar,  ijobiy  his-tuyg‘ular,  o‘tkir 
sezgilar  bilan  yo‘lga  otlanadilar.  Kishining  bu  va  boshqa  ehtiyojlarini  qondirish 
uchun sayr-tomosha vositalari yaratiladi va ko‘ngil xushlik tadbirlari o‘tkaziladi. 
Ko‘pincha  sayr  -  tomosha  ekskursiya  dasturlari  bilan  chegaralanadi. 
Muzeylarga  boriladi,  tarixiy  yodgorliklar  va  tabiatning  diqqatga  sazovar  joylariga  
tomosha  qilinadi.  Shahar  va  turar  joylar  bo‘ylab  ekskursiyalar  uyushtiriladi.  Ular 
boshqa – boshqa bilimni boyituvchi yoki ko‘ngil ochar tadbirlar (masalan, magazinlar 
yoki o‘yin muassasalariga borish)ni o‘z ichiga olishi ham mumkin. 
Kurortlar  va  yaxshi  otellarda  turistlarni  sayr-  tomoshaga  jalb  etish  uchun 
maxsus animator xodimlar yollanadi. 

---

                      
203 
Jahonga mashhur «O‘rta yer dengiz klubi» dunyoning hamma burchaklaridan 
105  turistik  qishloqlarni  o‘z  ichiga  olgan  va  jahondagi  eng  katta  ikki  hashamatli 
yelkanli  kemaga  ega.  Mehmonlarning  bo‘sh  vaqtini  mazmunli  o‘tishni  tashkil  etish 
uchun bir necha instruktorlar maktabi bor. «Mehribon tashkilotchilar» yoki qisqacha 
JIO deyiluvchilar ma’lumotli, hayotiy falsafasi shakllangan va begona individuallikni 
hurmat  qiladigan  dunyoqarashi  keng  kishilardan  tanlab  olishadi.  Bu  yosh  yigit  va 
qizlar  bir  necha  xorijiy  tillarda  erkin  so‘zlashisha  oladi,  musiqiy  va  raqs  tushish 
qobiliyatiga egadirlar. 
JIO  zarur  rasmiyatchiliklar  bilan  shug‘ullanadi  va  barcha  kerakli  xizmatlarni 
ko‘rsatadilar.  Dam  olish  vaqtida  «Mehribon  tashkilotchilar»  mehmonlar  uchun 
do‘stga  aylanishadi,  enaga  bo‘lishadi.  Ular  –  kunduzi  sport  trenerlari,  oqshomgi 
o‘yinlarda  boshlovchi-qiziquvchilar,  davra  suhabtdoshi,  diskotekalarda  raqslarda 
sherik  bo‘lishadi.  JIO  hamisha  maslahat  beradi,  yordam  ko‘rsatadi,  bolalarga  qarab 
turadi. 
«O‘rta  yer  dengizi  klubi»  67  millatga  mansub  bo‘lib  25  ming  kishi  bayram 
muhitini  yaratishadi.  Yaqinda  u  Rossiyadan  ham  xizmat  ko‘rsatuvchi  xodimlar 
olishni  boshladi.  Bir  qancha  yosh  kishilar  allaqachon  Tunisda  stajirovkani  o‘tib 
qaytdilar. 
Dam oluvchilar va xodimlar o‘rtasidagi mustahkam hamkorlik klubning o‘ziga 
xos  ajralib turuvchi xususiyatlaridir. Bu tizim  ta’til  juda  maroqli va ko‘ngilli o‘tadi. 
Servisning 
yagona 
konsepsiyasi 
sharofati 
tufayli 
baynalminallashuv 
(internatsionalizm)ga asoslangan klub yaxshi natijalarni qo‘lga kiritmoqda. Har yili u 
2 mln. dan ziyod sayyohlarni qabul qiladi. Xizmat paketlarini sotish hajmi 1,6 mlrd. 
amerika dollariga baholanadi. 
Sayr  –  tomosha  sektorida  tematik  parklar  alohida  o‘rin  tutadi.  Keyingi 
vaqtlarda  ular  juda  katta  miqdordagi  tarixiy,  madaniy  yodgorliklari  bilan  an’anaviy 
turistik  manzillarga    jiddiy  raqobatchi  bo‘lishayapti.  Tematik  parklar  g‘oyasi 
Yevropada tug‘ildi va huzur – halovat parklari ko‘rinishida amalga oshirildi. XIX asr 
oxirlarida  ko‘plab  Yevropa  mamlakatlari  poytaxtlari  –  Kopengagenda  Sadi  Tivoli, 
Venada Park Praterda va boshqa joylarda faoliyat ko‘rsatdi.  Hozirgi zamon tematik 
parklar  modeli  ham  aslida  uning  yaratuvchisi  amerikalik  rassom  va  proyudesser, 
kinorejissyor – multiplikator Uolt Disney deb hisoblansada, u birinchi bor Yevropada 
paydo bo‘ldi. Aniqlangan ma’lumotlarga qaraganda, «Disneylend» ochilishidan uch 
yil avval 1953 yilda «De Efteling» korporatsiyasi Niderlandiyaning Janubi – g‘arbida 
Yevropa ertaklari motivlari asosida park barpo etgan. Ammo ko‘hna qit’ada tematik 
parklar kamtarona ko‘lamda sekin rivojlandi. 
U  chinakam  ravishda  AQShda  gurkirab  rivojlandi  va  so‘ngra  butun  dunyo 
bo‘ylab yoyildi. AQShda birinchi, tematik parklar 1950- yillar o‘rtalarida, an’anaviy 
dam olish tushkinlikka yuz tuta boshlaganda paydo bo‘ldi. 
Amerikaliklar  o‘rtasida  mashhur  bo‘lgan  bu  dam  olish  va  ko‘ngil  xushlik 
ob’ektlari inqiroziga bir qator sharoitlar sabab bo‘ldi. Ularni kattaroq va zamonaviy 
tematik  parklar  tipidagi  «Disneylend»  yoki  «Siks  Flegs»  kabilar  turistik  bozordan 
siqib chiqara boshladi.  
Ularning  so‘nishi  ko‘p  jihatdan  o‘ylanmagan  narx  siyosati  mahsuli  bo‘ldi. 
Mijozlarni jalb etish uchun juda past baho belgilanardi. Ammo har bir attraksion va 

---

                      
204 
tamosholarga  alohida  bilet  olish  talab  etilardi.  Bu  dam  oluvchilarga  noqulayliklar 
tug‘dirar, eng yomoni ular o‘zlarini aldangan his etib chiqib ketishardi. Ko‘ngilochar 
ob’ektlarda o‘tkazilgan narx siyosati boshqa salbiy oqibatlarga ham olib keldi. Ya’ni 
hudud  qo‘riqlanmasdi,  parklar  asta-sekin  bezori-bekorchilar  to‘planadigan  joyga 
aylanib, bu tashrif buyuruvchilarni cho‘chitib qo‘ygandi. 
Bundan  tashqari,  vaqtni  o‘tkazishning  avvalgi  tizimi  turistlarga  takliflar 
qismida  talabga  javob  bermasdi.  Parklar  harakatlanishining  asosiy  vositasiga 
aylangan  avtomobillardan  ommaviy  foydalanishga  o‘tgan  amerikaliklarning  paydo 
bo‘lgan yangi takliflari va xohishlarga mos ravishda  qayta qurilmadi. Endi odamlar 
uik-endga  borish  uchun  tabiat  qo‘yniga  chiqib  keta  boshladi.  Jamoat  transportining 
oxirgi  bekatiga  bog‘langan  parklar  esa  shahardan  tashqarida  joylashgan  bo‘lib, 
to‘laqonli dam olishga imkon bermasdi. 
Baribir  ularda  bo‘sh  vaqtni  o‘tkazishga  qaror  qilgan  amerikaliklar  o‘z 
mashinalarida  borib,  ularni  qo‘yadigan  joy  muammosiga  duch  keldilar.  Parklar 
avtomobillarni qo‘yish uchun maydonchalarga ega emasdi. 
Yer,  uskunalar  va  ishchi  kuchlari  qiymati,  yashashi  bilan  vaziyat  yanada 
murakkablashdi. Parklar dam olish boshqa ob’ektlari bilan raqobatga dosh berolmadi 
(kinoteatrlar,  yaxmalak,  basseynlar  va  h.k.).  Ahvolni  o‘nglash  uchun  boshqa 
daromadliroq  faoliyat  turlari  qidirila  boshlandi.  Savdo  markazlari  ochilib,  ular 
kengaytirila boshladi. 
Park  xo‘jaligi  nufuzining  tushishi  amerekaliklarni  tomoshaga  qiziqishlari 
yo‘qolganini  bildirmaydi.  Ko‘ngilxushlikka  ehtiyoj  avvalgidek  mavjud  edi.  Ammo 
biroz  tubdan  o‘zgardi  va  dam  olishni  tashkil  etishning  eski  tizimi  doirasida  amalga 
oshirilishi mumkin emasdi. Bolalar va o‘smirlarga mo‘ljallangan arzon attraksionlar, 
mayda  savdo  va  arzon  ovqatlanish-an’anaviy  sayr    -  tomosha  parklarining  tashrif 
buyuruvchilarga taklif etgan xizmatlari bor-yo‘q ruyxati mana shular edi. 
Vaqt  o‘tishi  bilan  dam  olishning  mutlaqa  boshqa  prinsipial  yo‘nalishi 
(konsepsiya)si  rasmiylashtirildi  va  tematik  parklar  hayotiga  tatbiq  etildi.  Yangicha 
yondoshuv mohiyati uning nomidan ham ko‘rinib turibdi. Diqqat tortar mavzu u xoh 
«Qo‘rqinchli  mamlakat»ga  sayr  bo‘lsin,  hoh  dengiz  sirlari  qa’riga  sayohat  bo‘lsin, 
park ishlari asosini tashkil etadi. Bular attraksion tomoshalarda rivojlanayapti, parkda 
barcha  yordamchi  xizmatlar  ularga  buysundirilgan.  Tashkil  etuvchilar,  birinchi 
navbatda  U.Disney  fikricha,  tematik  park-bu  oilaviy  dam  olish  va  sayr-tomosha 
markazi  bo‘lib,  ko‘p  jihatdan  temaning  o‘zini  tanlashni  belgilaydi.  Turli  yoshdagi 
odamlarni birlashtirish va birinchi navbatda katta yoshdagi jalb etish uchun u nafaqat 
ko‘ngilxushlik  maskani,  balki  bilimni  boyitishga  qaratilgan  axborot  –  ma’lumot 
berish markazi ham bo‘lishi kerak. 
«Disneylend»  doimiy  harakatlanuvchi  ekspozitsiyalari  Amerika  tarixi,  turli 
xalqlar  madaniyati  haqida  hikoya  qiladi,  Kaliforniya  shtati,  San-Diyegodagi  «Si 
Uorld»  parkida  dengiz  hayvonlari  ishtirokidagi  rang-barang  shouni  tomosha  qilish, 
suv  osti  olami  va  uning  yashovchilar  bilan  tanishish  mumkin.  U  shuningdek 
o‘rgatilgan  tyulenlar,  kasatkalar  va  delfinlar  salohiyati  va  xulqi-atvori  haqidagi 
bebaho ilmiy ma’lumotlarga ham ega. 
Park  bo‘ylab  ekskursiya  chog‘ida  tashrif  buyuruvchilar  e’tiboriga  havola 
etiladigan  umumiy  axborotlardan  bu  sayr  -  tomosha  industriyasi  muassasa  to‘liq 

---

                      
205 
o‘qish  jarayonini  tashkil  etishga  o‘tdi.  Tematik  park  ma’lumotni  oshirishga  yirik 
maqsadli  mablag‘  ajratiladi.  Huzurida  ixtisoslashgan  maktablar  ochadi,  o‘qitish 
dasturlari  tuzadi,  mashg‘ulot  o‘tishga  o‘qituvchilar  taklif  qiladi,  kitoblar  chiqaradi. 
Ma’lumotni oshirish ufqlari favqulodda keng. 
Uning  bir  qismi  kichik  yoshdagi  bolalarga  mo‘ljallangan,  boshqasi  esa  katta 
yoshdagi  bolalar  va  kattalarga  mo‘ljallangan.  Shuningdek  kattalar  uchun  qisqa 
muddatli seminarlar tashkil etiladi. Dastur mavzulari g‘oyat xilma-xil. Misol uchun, 
«Disney  Uorld»  tematik  parki  butalarga  shakl  berish  kursidan  taortib,  menejment 
nazariyasi  va  amaliyoti  bo‘yicha    seminarlar  o‘tkazishgacha  taklif  qiladi.  Madaniy 
oqartuv va bilim berish siyosati tematik parklarga o‘z mevalarini berdi. 
Bugungi  kunda  ularning  tashrif  buyuruvchilarini  bolalar  emas  balki,  kattalar 
tashkil  qilayapti.  «Yevro  Disneylend»  da  mehmonlar  umumiy  sonining  80  %  larga 
to‘g‘ri keladi. 
U  Disney  ijodiy  tafakkuri  cho‘qqisi  1982  yilda  «Disney  Uorld»  parkida 
ochilgan  sayr-tomosha  axborot  markazi  EPKOT  (Expenntenlal  Prororype  Cottunky 
oF  Totoggosh)  g‘oyasi  bo‘ldi.  Mohiyatan  unda  tematik  parklar  yangi  konsepsiyasi 
o‘z  ifodasini  topgan  va  kattalarni  odamlar  bilan  birgalikda  kelgusida  yangi 
mukammal modellarni qidirish uchun  izlanishga da’vat qiladi. 
EPKOT markaz – bu fan va texnika sohasidagi yutuqlar ko‘rgazmasi. Bu yerda 
ijaraga  olingan  maydonda  ko‘p  sonli  kompaniyalar  ularning  futurustik 
ekspozitsiyalarini joylashtiradi. Namoyish etiladigan barcha amaldagi namunalar sayr 
– tomosha biznesi bilan bog‘langan va kompaniyalar tomonidan o‘zini reklama qilish 
maqsadida foydalaniladi. 
EPKOT  va  turli  xil  bilimni  boyituvchi  axborotlar,  ma’lumotni  oshiruvchi 
dasturlar tashrif buyuruvchilar o‘rtasida juda ommalashgan bo‘lib, mutaxassislarning 
fikrlaricha,  bu  madaniy  oqartuv  markazlariga  aylanish  tendensiyasi  to‘g‘risida 
guvohlik beradi. 
Original  konsepsiyadan  tashqari,  tematik  parklarning  an’anaviy  sayr-tomosha 
parklari  oldida  bir  qator  boshqa  afzalliklarga  ham  egaligi  ularni  keng  tanilishini 
ta’minlaydi.  Odatdagi  dam  olish  va  sayr-tomosha  markazlaridan  farqli  ravishda 
tematik  parklar  shahar  tashqarisida  joylashtirilishadi.  Ular  daromadli  faoliyat 
ko‘rsatishlari  uchun  20  mln.  potensial  tashrif  byuruvchilar  uchun  ikki  soatlik 
masofada yoki yirik turistik markazdan bir soatlik yo‘lda va 5-6 mln. aholi yashovchi 
manzilgohdan ikki soatlik yo‘lda joylashishi ma’qulligi hisoblab chiqilgan. 
AQShning  eng  keksa  tematik  parki  «Disneylend»  Los  Anjelosdan  60  km. 
janubiy-sharqda  (Koliforniya  shtati)  qurilgan.  Eng  mashhur  Amerika  tematik  parki 
«Disney Uorld» Floridadan uncha uzoq bo‘lmagan joyda joylashgan. Yevropada eng 
yirik  tematik  park  «YevroDisneylend»  Fransiya  poytaxtidan  30  km.  narida 
joylashgan.    Finlyandiyadagi  «strana  mumii  –  trol-ley»  (Mott  /  yorlel)  Turku 
shahridan 20 km. narida joylashgan. 
Ko‘pchilik tematik parklar qir-adir yam-yashil maydonlarda barpo etilgan. Bu 
joylarda  yer  shahardagidan  ancha  arzon.  Shuning  uchun  ham  ko‘pchilik  tematik 
parklar  katta  maydonlarni  egallaydi.  «Disney  Uorld»  uchun  12  ming  gektar  yer 
ajratilgan.  2  ming  gektarlik  Yevropa  «Disneylend»  atrofida  besh  stansiya  bilan 
temiryo‘l  qurilgan.  Bundan  tashqari,  shahardan  narida  park  yaratuvchilar  o‘zlari 

---

                      
206 
o‘ylagan  g‘oyalarini  amalga  oshirish  uchun  keng  erkinlikka  egadirlar.  Ular  turli  – 
tuman  cheklovlar  bilan  siqib  qo‘yilgani  yo‘q.  Vujudga  kelgan  arxitektura usullarini 
hisobga olishib, o‘zlari boshlagan qurilishlarni bemalol didlaridek qurib bitkazishlari 
mumkin. Ularga attraksion qurish uchun hech narsani buzishga, ko‘chirishga to‘g‘ri 
kelmaydi. Shu sababli ham bular o‘zining hajmi va chiroyli jihozlanganliklari bilan 
hayrat uyg‘otadi. 
Tematik  parklarning  muhim  sirlari  orasida  ayniqsa  yuqori  texnologiyani 
alohida ajartib ko‘rsatish zarur. «Disneylend» va «Disney Uorld» texnik jihozlangan 
attraksionlarning pionerlari hisoblanishadi. Xususan, ular birinchi bo‘lishib yorug‘lik 
tovush  va  mul’tipliatsion  samara  beruvchi  kompyuter  tizimiga  o‘tishda,  bu  tufayli 
tashrif  buyuruvchilar  o‘tkir  hissiyot  sezishadi,  yanada  yorqinroq  taasurot  olishadi. 
Bugun  «Disneylend»  parkka  tashrif  buyuruvchilarga  kosmik  sayohatni  taklif 
qilmoqda.  Bu  attraksionda  maxsus  kompyuter  audiokuzatuvli  kreslo  jihozlangan, 
unda  o‘tirgan  kishi  haqiqiy  kosmosda  bo‘lgandek  hissiyotni  boshidan  kechiradi. 
Boshqa  Amerika  tematik  parki  «Yuniversal  Styudioz  Gollivud»,  «Ekran  orqasi»  ga 
sakrab  o‘tib  tomosha  qilinayotgan  triller  yoki  jangari  film  qahramoniga  aylanish 
mumkin  bo‘lgan  yerdagi  yagona  joy.  Misol  uchun,  «Terminator»da  uch  o‘lchamli 
fantastik  sarguzashtda  ishtirok  etish,  Xichkoka  dahshatlar  olamida  bo‘lish,  «Jag‘» 
filmida  ulkan  akulani  mag‘lub  etish  mumkin.  Orlandodan  uncha  uzoq  bo‘lmagan 
«Bush  Gardens»  parkida  360
0
  buriladigan  «Amerika  gorki»si  o‘rnatilgan.  U  eng 
so‘nggi  modifikatsiyasida  bo‘lib,  eng  oliy  darajadagi  murakkab  attraksion 
hisoblanadi.  Amerikaning  «Si  Uorld»  tematik  parkida  yaqinda  «Antraktidagi 
sayohat»  attraksioni  ochildi.  U  yangi  lazer  texnologisi  va  golografik  jihozlar  bilan 
«Amerika gorki» - sida uchishni ta’minlaydi. 
Keyingi  vaqtlarda  tematik  parklar  loyihachilari  mohirona  texnologiya 
yordamida  tomoshalar  yaratishga  e’tiborni  qaratishmoqda.  Bu  sayr-tomoshalarga 
yanada  ko‘p  ishqibozlarni  jalb  etishga  keng  imkon  yaratayapti.  «U.  Disney» 
korporatsiyasi  bundan  «Amerika»  tarixiy  parki  yaratishda  foydalanmoqchi.  Uning 
ijodkorlari ishonch bilan: «Biz sizni Fuqarolar urushi askariga aylantiramiz…qullikni 
his  etishga  majbur  qilamiz…  yer  osti  temir  yo‘li  bo‘ylab  qochish  paytida  odamni 
qamrab oladigan hissiyotni sinab ko‘rasiz» deyishmoqda. 
Yillar  o‘tishi  bilan  tematik  parklarga  qiziqish  so‘nmasligi  uchun  vaqti-vaqti 
bilan  attraksionlarni  yangilab  turish  talab  etiladi.  Yil  bo‘yi  tunu  -  kun  ishlaydigan 
parklarda  odatda  ulardan  foydalanish  muddati  uch-to‘rt  yilni  tashkil  qiladi.  So‘ngra 
ular  yanada  takomillashtirilgan  sayr-tomosha  vositalari  bilan  almashtiriladi. 
Mavsumiy  parklar  moliyaviy  jihatdan  biroz  cheklangan.  Attraksionlar  turini 
muntazam o‘zgartirib turishadi va yangi tematik tomoshalar tashkil qiladi. 
«Disneylend»  da  «Metik  Ai»  teatrida  repetuar  muntazam  yangilanib  turadi. 
Keyingi super shouda stereokino yutuqlari teatr imkoniyatlari bilan uyg‘unlashtirilib  
tomosha  ko‘rsatiladi.  Ya’ni  harakatlanuvchi  sahna  film  syujtiga    mos  ravishda 
ko‘chirilib  turiladi.  Xudi  shu  parkda  «teatr  karusel»  attraksioni  bilan  birga  yangi 
«Innovatsiya» paviloni paydo bo‘ldi. Ularda kinetik haykallar va interfaol fontanlar 
misolida  kelajak  texnologiyalari  namoyish  etiladi.  Yangi  «Tomorroulend»  dasturi 
uning «Tasavvur mamlakati va undan tashqarida» degan nomiga to‘la mos keladi. 

---

                      
207 
Sayr-tomosha  dasturlari  va  attraksionlarni  tizimli  ravishda  yangilanib  turishi 
tufayli  tematik  parklar  doimiy  mijozlarga  ega  bo‘layapti  va  keng  turistik  oqimlarni 
jalb  qilayapti.  Shu  bilan  birga  tashrif  buyuruvchilardan  ayrimlari  eng  sevimli 
attraksionlarning yoplishishini haqiqiy  yo‘qotish sifatida qabul qilib, parkka boshqa 
qadam  bosmaydilar.  Misol  uchun  «Disney  Uorld»  parkidagi  «Mikki  Besdeylend» 
attraksionining  buzib  olinishi  bir  qism  tashrif  buyuruvchilar  uchun  haqiqiy 
ko‘ngilsizlik  bo‘ldi.  Biroz  vaqt  o‘tgach,  «Disney  Uorld»  o‘ta  ishqibozlar  uchun 
Internetda  «Lost  Uorld»  («Yo‘qotilgan  olam»)  sahifachisini  ochdi,  unda  bir  vaqtlar 
mashhur bo‘lgan attraksionning eski tasvirlarini topish mumkin. 
Amaldagi  attraksionlarni  takomillashtirish  va  yangilarini  ochish,  tematik 
parklar qurilishini aytmasa ham bo‘ladi, yirik investitsiyalarni talab qiladi (jadval 16).