|
2-mavzu: MA’RIFIY QADRIYATLAR VA MAQSADLAR. MA’RIFIY FIKRLAR
TARAQQIYOTI VA ULARNING TARIXIYLIGI
Reja:
1. O‘zbek pedagogikasida ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar
2. SHarq mutafakkirlarining pedagogika nazariyasiga qo‘shgan xissalari
3. Jadidchilik harakati namoyondalarining pedagogik qarashlari
4. CHet el mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya xususida bildirgan fikr-mulohazalari
1. O‘zbek pedagogikasida ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar
O‘zbekiston respublikasi o‘zining mustaqilligiga erishgan kunidan boshlab, jamiyatimizning
barcha sohalarida, jumladan uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi jarayonida ma’naviy, ma’rifiy va mafkuraviya
o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Jumladan, Prezidentimiz I.A.Karimov, o‘zining ma’ruzasida “Milliy istiqlol
mafkurasi: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya
tamoyillariga asoslanadi; xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma’naviyati, an’ana va
udumlari, ulug‘ bobokalonlarimizning o‘lmas merosidan oziqlanadi ...”,-deydi
5
.
Darhaqiqat, hozirgi davr pedagogikasi, tarbiyashunoslik ilmi, ta’lim-tarbiya nazariyasi va
amaliyotini qayta qurish hamda taraqqiy ettirish Milliy istiqlol mafkurasi, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi. SHuningdek, xalqimizning an’ana va
udumlari donishmand, mutafakkir bobolarimizning o‘lmas merosidan oziqlanadi
Faylasuf olim, akademik E.YUsupov o‘zining qator asarlarida qadriyatlarning ta’rifi va
xususiyatlariga to‘xtalib o‘tadi. U, qadriyat tushunchasiga falsafiy nuqtai nazardan quyidagicha ta’rif
beradi: "Qariyatlar jamiyat hayotining tarixiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etadigan, kishilar ongiga singib,
ijtimoiy kasb etgan moddiy, ma’naviy hodisa, jarayon bo‘lsa ham, uning ahamiyati va mohiyati
kishilarning ularga munosabati asosida belgilanadi. Qadriyat degan tushunchaning o‘zi ham qadr-qimmat
ma’nosini bildiradi"
6
.
Olim, jamiyat taraqqiyotida insoniyat tomonidan bunyod etilgan, o‘tmish va kelajakda
rivojlanish uchun ijobiy ta’sir etadigan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar, fikrlar, g‘oyalarga qadriyat
sifatida qaraydi. SHaxsning xislatlari, fazilatlari, dunyoqarashini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat
qiladigan, o‘tmishda yaratilgan, kelajakda foydalaniladigan omillar yoshlarning ta’lim-tarbiyasida
foydalanish lozim bo‘lgan qadriyatlar deb tushunildi. SHuningdek, barcha qadriyatlar ta’limiy, tarbiyaviy
ahamiyatga egadir. Ular, yosh avlod ongi, dunyoqarashining shakllanishiga, ichki ruhiy dunyosining,
aqliy faoliyatining kamol topishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘pgina qadriyatlar jarayon
xususiyatiga ega bo‘lib, ushbu jarayonni amalga oshirilishida bo‘lg‘usi shaxs – bola ishtirok etadi, uning
xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi, ba’zi qoidalarini o‘rganib, ongiga singdirib boradi. Bular jumlasiga
an’analar, urf-odatlar, o‘gitlar, nasihatlar, bayramlar yo‘nalishidagi qadriyatlarni misol keltirish mumkin.
Ba’zi qadriyatlar esa, namoyon bo‘lishi natijasida turli xil buyumlar, asarlar, jihozlar, qurilmalar
moddiy boyliklar ko‘rinishida yaratiladi hamda moddiy borliqning o‘zligiga nisbatan, ushbu tasvir uzoq
5 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунчалар ва тамойиллар. –Т.: Ўзбекистон,
2001. – 80 б. [– 43-б.]
6 Юсупов Э. Қадриятлар ва уларнинг жамият ҳаётидаги ўрни. /Услубий
қўлланма. –Т.: ЎзМУ, 1998. – 30 б.
vaqt saqlanib qoladi. Borliq yaratilishiga sabab bo‘ladigan qadriyatlar shartli ravishda moddiy qadriyatlar
deb belgilandi. Ko‘p yillik kuzatishlar va olib borilgan tadqiqot natijasida, o‘quvchi shaxsining
shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan tarixiy, madaniy, ma’naviy, moddiy qadriyatlar
umumlashtirilib quyidagi tuzilmaga keltirishga harakat qilindi. Jarayon qadriyatlari shartli ravishda
ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlar deb, namoyon qadriyatlar esa, moddiy borliq ko‘rinishidagi moddiy
qadriyatlar deb belgilandi (Jadval).
1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, qadriyatlar uchta guruhga ajratilgan. YA’ni, umuminsoniy
(mustaqillik, do‘stlik, vatanparvarlik kabi), mintaqaviy (mehmondo‘stlik, sahovatlilik, bolajonlik kabi) va
milliy (ma’naviy-ma’rifiy, moddiy) qadriyatlarga guruhlandi. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, o‘quvchi
har bir qadriyatlarni o‘rganish jarayonida alohida o‘zi shakllana olmas ekan. Binobarin, har bir qadriyat
bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ekan, u holda o‘quvchi ushbu bog‘liqlik jarayonida bilim, ko‘nikma va
malakaga ega bo‘ladi. Uning shakllangan kichik hunarmand bo‘lib etishishiga imkoniyat yaratiladi.
Ushbu imkoniyat ta’lim va tarbiyaning shakli, vositasi va metodlari hamohang holatda olib borilsagina,
ijobiy natijalarni beradi.
O‘quvchilar umuminsoniy (mustaqillik, do‘stlik kabi), mintaqaviy (mehmondo‘stlik, sahovatlilik
kabi) hamda milliy (ma’naviy-ma’rifiy, moddiy) qadriyatlar orqali ta’lim muassasalarida ta’lim va tarbiya
olishadi. Ushbu jarayonda, ularning bir-birlariga bo‘lgan hurmati, do‘stligi, hamkorligi kabi insoniy
fazilatlari shakllanadi. SHuningdek, ular xalq hunarmandchiligi sohalarini o‘zlashtirishi hamda ta’lim va
tarbiyaning shakli, vositasi, metodlaridan unumli, samarali foydalanishi natijasida shakllangan kichik
hunarmand sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu umuminsoniy, mintaqaviy va milliy qadriyatlarning o‘zaro
bir-birlari bilan chambarchas aloqadorligi ifodalangan.
Jadvalda qadriyatlar tuzilmasi qulaylashtirilgan holatda ifodalandi. Ma’lumki, umuminsoniy,
mintaqaviy, milliy, ma’naviy-ma’rifiy, moddiy kabi qadriyatlarning nomi va atamalari soni yuzdan
ortiqdir.
Biz bilamizki, milliy qadriyatlar shartli ravishda ma’naviy va moddiy qadriyatlarga bo‘linadi.
Ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlarga xalq ijodiy merosi, ya’ni xalq og‘zaki va yozma ijodi (doston, lapar,
rivoyat kabi), va an’analar (Qurbon hayiti, Ro‘za hayiti, beshik to‘yi, kabi) hamda musiqa va teatr san’ati
(ashula, raqs, qo‘g‘irchoq, dor o‘yini kabi), moddiy qadriyatlarga esa, xalq hunarmandchiligi
(pichoqchilik, ko‘nchilik, kosibchilik, mahsido‘zlik kabi), tasviriy va amaliy san’at (loyihalash, grafika,
xattotlik kabi) sohalari hamda tarixiy obidalar (qal’a, machit, maqbara kabilar) misol bo‘ladi.
Xalqimizning tarixiy rivojlanish taraqqiyoti xususiyatlarini ifodalaydigan ma’naviy va moddiy
qadriyatlar ko‘p yillar davomida yaratilgan. Xalqning hayotiy ahvolini yoritadigan manbalar hamda
moddiy borliq ko‘rinishida yaratilgan jihoz, buyumlar shartli ravishda milliy qadriyatlar sifatida
guruhlandi. Xalq ijodiy merosi (xalq ijodi) – mehnatkash xalq ommasining badiiy-ijodiy faoliyati bo‘lib,
xalq yaratgan, xalq orasida keng tarqalgan va ajdoddan-avlodga o‘tib,
Do'stlaringiz bilan baham: |
