|
3. Modellar klassifitatsiyasining mazmuni
Bu mazmunli modelni yaratish bosqichiga qaratilgan.
1. Gipoteza. Ushbu modellar "hodisaning taxminiy tavsifini ifodalaydi va muallif uning imkoniyatiga ishonadi yoki hatto uni haqiqat deb hisoblaydi". Misollar: Ptolemeyning Quyosh tizimining modeli va Kopernikning modeli (Kepler tomonidan takomillashtirilgan), Rezerfordning modeli va Katta portlash modeli. Agar birinchi turdagi model qurilgan bo'lsa, demak, bu vaqtincha haqiqiy deb tan olingan va siz boshqa muammolarga e'tiboringizni qaratishingiz mumkin. Biroq, bu tadqiqotda nuqta bo'lishi mumkin emas, faqat vaqtinchalik pauza bo'lishi mumkin: birinchi turdagi modelning holati faqat vaqtinchalik bo'lishi mumkin.
2. Fenomenologik model. Ushbu modelda hodisani tavsiflash mexanizmi mavjud. Biroq, bu mexanizm etarlicha ishonarli emas va mavjud ma'lumotlar bilan tasdiqlanishi mumkin emas yoki mavjud nazariyalar va obyekt haqida to'plangan bilimlarga yaxshi mos kelmaydi. Shuning uchun fenomenologik modellar vaqtinchalik yechimlar maqomiga ega. Javob hali noma'lum va "haqiqiy mexanizmlarni" izlash davom etishi kerak deb ishoniladi. Misol: kaloriya modellari va elementar zarralarning kvark modeli. Modelning tadqiqotdagi roli vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin, yangi ma'lumotlar va nazariyalar fenomenologik modellarni tasdiqlaydi va ular gipoteza maqomiga ko'tariladi. Xuddi shunday, yangi bilimlar asta-sekin birinchi turdagi taxminiy modellar bilan to'qnashishi mumkin, ikkinchisiga esa tarjima qilinishi mumkin.
Shunday qilib, kvark modeli asta-sekin gipotezalar toifasiga o'tadi; fizikadagi atomizm vaqtinchalik yechim sifatida paydo bo'lgan, ammo tarix rivojlanishi bilan birinchi turga o'tgan. Ammo efir modellari hali ham ilmdan tashqarida.
3. Yaqinlashish. Agar o'rganilayotgan tizimni tavsiflovchi tenglamalarni tuzish mumkin bo'lsa, bu ularni hatto kompyuter yordamida ham hal qilish mumkin degani emas. Bu holda umumiy qabul qilingan texnika taxminiy ko'rsatkichlardan foydalanish hisoblanadi. Tenglamalar chiziqli bilan almashtiriladi. Oddiy misol - Ohm qonuni.
4. Soddalashtirish. Ushbu model natijaga sezilarli darajada ta'sir qiladigan va har doim ham boshqariladigan darajada ta'sir qilmaydigan tafsilotlarni bekor qiladi. Masalan: ideal gaz modelini nomukammal gazga tatbiq etish, Van der Vals holat tenglamasi, qattiq jismlar fizikasi, suyuqliklar va yadro fizikasining aksariyat modellari.
Mikrodeskripsiyadan ko'p sonli zarrachalardan tashkil topgan jismlarning (yoki ommaviy axborot vositalarining) xususiyatlariga boradigan yo'l juda uzoq. Ko'p tafsilotlarni bekor qilish kerak.
5. Evristik model. Evristik model voqelikning faqat sifatli qiyofasini saqlab qoladi va bashoratlarni faqat "kattalik tartibida" beradi. Odatiy misol kinetik nazariyadagi o'rtacha yo'lning yaqinlashishi. U yopishqoqlik, diffuziya, issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsientlari uchun kattaligi bo'yicha haqiqatga mos keladigan oddiy formulalarni beradi. Ammo yangi fizikani qurishda, hech bo'lmaganda obyektga sifatli tavsif beradigan modelni olish darhol mumkin emas. Bunday holda, model ko'pincha o'xshashlikni ishlatadi, hech bo'lmaganda haqiqatni aks ettiradi.
6. Analogiya. Ushbu model birinchi marta vodorod atomining proton bilan o'zaro ta'siri orqali neytron-proton tizimidagi o'zaro ta'sirni tushuntirishga urinish paytida paydo bo'lgan. Ushbu o'xshashlik neytron va proton o'rtasida o'zaro ta'sir o'tkazish kuchlari bo'lishi kerak degan xulosaga olib keldi, ular H - H + tizimidagi elektronning ikkita protonga o'tishi natijasida yuzaga keladigan almashinish kuchlariga o'xshashdir.
7. Fikrlash tajribasi. Bunga oxir-oqibat qarama-qarshilikka olib keladigan fikrlash kiradi.
8. Imkoniyatni namoyish etish. Bular, shuningdek, taxmin qilingan hodisaning asosiy printsiplarga muvofiqligini va ichki izchilligini ko'rsatadigan xayoliy shaxslar bilan o'tkazilgan tajriba tajribalari. Eng mashhur bunday tajribalardan biri Lobachevskiy geometriyasidir (Lobachevskiy uni "xayoliy geometriya" deb atagan).
Do'stlaringiz bilan baham: |
