O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

2.3.2. Elektron tijorat samaradorligini baholash 
 
Elektron  tijorat  samaradorligi  deganda  ho‘jalik  yurituvchi 
sub’yektlar  tomonidan   amalga  oshiriladigan  tijorat    operatsiya-
larning  maqsadlariga  erishgan  holatda  elektron    tijorat    texnolo-
giyalari,  usullari,  qoydalarinin  ehtiyojlarga  muvofiqliq  darajasini 
tushunishimiz mumkin. 
Samaradorlikni  baholash  uchun mezonni shakllantirish  yoki 
tanlash  kerak. Samaradorlikni  baholash mezoniga binoan biz tan-
langan  ishlash  ko‘rsatkichlarini  bir-biri  bilan  solishtirish  yoki 
muayyan  me’yor  bilan  taqqoslash  qoidasini  tushunamiz,  agar  u 
mavjud bo‘lsa yoki belgilanishi mumkin bo‘lganda. 
Samaradorlik  ko‘rsatkichi  o‘rganilayotgan  jarayonning  u 
yoki  boshqa  tomonini  miqdoriy  tavsiflaydigan  ma’lum  miqdor 
bo‘lishi  mumkin,  ya’ni uni  o‘lchash  imkoni  mumkin. Bu 
ko‘rsatkichlar  nisbati  orqali,  ya’ni shakllantirilgan  mezon  or-
qali va  elektron  tijorat  texnologiyalari,  texnikasi  va  qoidalarining 
ko‘rib chiqilayotgan tijorat operatsiyasining maqsadlariga erishish 
uchun 
tadbirkorlik 
sub’ektlarining 
ehtiyojlariga 
muvofiq-
ligi aniqlanadi . 
Elektron tijorat usullarida amalga oshiriladigan har bir tijorat 
operatsiyasi  tijoratning  o‘ziga  xos  shakliga  -  savdo,  lizing, 
konsalting,  sug‘urta  va  boshqalarga  tegishli; ularning  samara-
dorligini baholash usullari aniq va batafsil o‘rganilgan. 
Shu  sababli,  ushbu  shaklning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  va 
ko‘rib  chiqilayotgan  operatsiyaning  maqsadini  hisobga  olgan 
holda,  elektron  tijoratning  ma’lum  bo‘lgan  shakliga  nisbatan 
samaradorligi to‘g‘risida fikr yuritishimiz mumkin. 
Masalan,  savdoda  samaradorlik  mezonini  shakllantirishda, 
ko‘rib  chiqilayotgan  rivojlanish  bosqichida  kompaniyaning 
marketing  strategiyasini  hisobga  olish  kerak. Agar  strategiya  bo-
zorni  zabt  etishga  qaratilgan  bo‘lsa,  samaradorlik  mezoni  bitta 
bo‘ladi; agar  maksimal  foyda  olishga  qaratilgan  bo‘lsa  mezon 
mutlaqo  boshqacha  bo‘ladi,  unda  boshqa  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar 
qo‘llaniladi. Tijorat  faoliyatining  ma’lum  bir  shaklining  samara-

---

132 
dorligini  baholash  uchun  ko‘rsatkichlar  tizimini  tanlashda ikkita 
yondashuv bo‘lishi mumkin . 
Ulardan birinchisi ishlatilgan elektron tijorat texnologiyalari 
bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yangi, ilgari noma’lum bo‘lgan ish-
lash  ko‘rsatkichlarini  qidirishdan  iborat. Shu  bilan  birga,  bu  har 
doim  ham    tijorat  operatsiyalarining  barcha  shakllari  uchun 
amalga oshirib bo‘lavermasligiga ishonch hosil qilish kerak. 
Bunday holda, ikkinchi yondashuvni qo‘llashga to‘g‘ri keladi  
- oldindan ma’lum bo‘lgan samaradorlik ko‘rsatkichlaridan foyda-
lanish, bu esa o‘z navbatida ushbu taniqli ishlash ko‘rsatkichlariga 
elektron  tijorat  texnologiyalarining  ta’sirini  miqdoriy  baholashni 
talab qiladi. 
Elektron  tijorat  amaliyoti  shuni  ko‘rsatadiki,  aksariyat  hol-
larda  elektron  tijoratning  yuqori  samaradorligi  muomaladagi  xa-
rajatlarni minimallashtirish orqali ta’minlanadi. 
Ushbu  sohada  elektron  tijorat  samaradorligini  baholashga 
uslubiy yondashuv quyidagicha bo‘lishi mumkin. 

 elektron  tijoratning  samaradorligini  baholash  uchun 
o‘rganilayotgan obyekt sohasini aniqlash; 

 ushbu  sohadagi  tadbirkorlik  subyektining  maqsadli 
funktsiyasini aniqlash; 

 maqsadga erishish uchun ishlash ko‘rsatkichlarini aniqlash; 

 ishlash mezonlarini shakllantirish; 

 samaradorlik  ko‘rsatkichlarini  aniqlash  uchun  zarur  statis-
tik va Boshqa ma’lumotlarni olishni tashkil etish; 

 ko‘rsatkichlar va ishlash mezonlarini hisoblash; 

 natijalarni tahlil qilish va qarorlar qabul qilish.