O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

ko‘p siniq
deyiladi. Aksariyat falokatlar natijasida, odatda bir nechta suyaklarda 
ko‗p siniqlar qayd etiladi. Bunday holatlarda badan kuyishi va nurlanish 
(radiatsiya) ta‘siri bilan qo‗shilgan siniqlar ayniqsa, og‗ir kechadi. 
O‗q yoki snaryad parchasi ta‘siri oqibatida suyaklar sinishi o‗q 
tegib suyak sinishi deyiladi. Bunday holatlarda suyakning yirik yoki 
mayda parchalarga bo‗linib ketishi, qo‗l, oyoq qismidagi suyaklar singa 
ni yoki uzilib ketganida yumshoq to‗ qimalar ezilishi mumkin. 
Suyak sinishlarining asosiy belgilari: 
suyak singan joyning og‗rib, 
shishib ketishi, qontalash bo‗lishi, uning g‗ayritabiiy holatda beso‗naqay 
harakatlanishi, qo‗l yoki oyoq faoliyatining buzilishi. Suyak ochiq sin 
gan paytlarda jarohatda singan suyak bo‗laklari ko‗rinib turishi ham 

---

292 
mumkin. Qo‗l oyoq suyaklari singanida bu a‘zolar odatdagidan kalta 
tortib, singan joyi qiyshayib qoladi. Ko‗krak qafasi shikastlanganida 
qovurg‗alarning sinishi oqibatida nafas olish qiyinlashadi, paypaslab 
ko‗rilganda singan qovurg‗a bo‗laklarining qirsillashi (krepitatsiya) eshi 
tiladi. Chanoq suyaklari va umurtqa pog‗onasi singan paytlarda peshob 
kelishi qiyinlashadi, oyoq harakatlari buziladi. Bosh suyaklari singan 
vaqtlarda esa, aksariyat quloqdan qon keladi. Suyaklarning sinishi og‗ir
bo‗lgan hollarda travmatik shok kuzatiladi. Bu ayniqsa, suyaklar ochiq
sinib, qon ketishi bilan bog‗liq bo‗lgan paytlarda uchraydi. 
Travmatik shok og‗ir shikastlarning hayot uchun xavf soladigan 
asorati bo‗lib, markaziy asab tizimi, qon aylanishi, modda almashinuvi 
va boshqa barcha hayotiy faoliyatlarning buzilishi bilan belgilanadi. Bir 
yoki bir necha marta, takror-takror og‗ir shikastlanish ham shokka olib 
kelishi mumkin. Ko‗p qon ketgan paytlarda, ayniqsa qish vaqtida yara 
dor sovqotib qolganida shok tez uchraydi. Shok holati qancha vaqtdan 
keyin paydo bo‗lishiga qarab, birlamchi va ikkalamchi bo‗lishi mum 
kin. 
Birlamchi shok odamga shikast etgan vaqtning o‗zida yoki undan 
keyin ko‗p o‗tmay boshlanishi mumkin. Ikkilamchi shok esa, shikastlan 
gan odamni transportda ehtiyotsizlik bilan olib borilishi yoki singan 
suyaklari yaxshi immobilezatsiya qilinamaganligi oqibatida unga dast 
labki tibbiy yordam ko‗rsatilgandan so‗ng boshlanadi. 
Travmatik shokning avj olib borishi jarayonida ikki davr, ya‘ni
qo‗zg‗alish va tormozlanish fazalari farqlanadi. 
Qo‘zg‘alish davri
shi 
kastlanish sodir bo‗lgan zahotiyoq, organizmning nihoyatda kuchli og‗ 
riq ta‘siriga javobi tariqasida ro‗y beradi. Bunda shikastlangan odam 
qattiq bezovtalanib, og‗riqdan o‗zini yo‗qotib qo‗yadi, baqiradi, chaqira 
di, yordam so‗raydi. Bu holat qisqa vaqt, 10-20 daqiqa davom etadi, 
birinchi tibbiy yordam ko‗rsatilayotgan paytda unchalik sezilmasligi 
ham mumkin. Keyin esa 
tormozlanish davri
boshlanadi, shikastlangan 
odam es-hushi joyida bo‗lmagani bois, bo‗shashib, yon-atrofga befarq, 
loqayd qaraydi, hech kimdan yordam so‗ramaydi, chunki hayot uchun 
zarur bo‗lgan barcha faoliyati susayib qoladi: a‘zoyi-badani muzlab, 
yuzi oqarib, tomir urishi zaiflashib, nafas olishi qiyinlashadi. 
Shokning qay darajada kechishiga ko‗ra, uning to‗rt darajasi: engil, 
o‗rtacha, og‗ir va juda og‗ir holatlari tafovut qilinadi. 
Shokning oldini olish uchun ko‗riladigan eng asosiy chora-tadbir 
lar qo‗yidagilardir: odam shikastlangan vaqtda, eng avvalo, paydo bo‗l 
gan kuchli og‗riqni bartaraf etish yoki uni susaytirish, qon ketishini 

---

293 
to‗xtatish, sovqotishga yo‗l qo‗ymaslik, birinchi tibbiy yordam ko‗rsa 
tish amallarini juda tezkorlik va ehtiyotkorlik bilan bajarish hamda 
shikastlangan odamni juda tezkorlik va ehtiyotkorlik bilan bajarish ham 
da shikastlangan odamni transport vositalarida avaylab olib borish. Shi 
kastlanib, shok holatiga tushib qolgan odam hayotiga xavf solib turgan 
qon oqishni to‗xtatish, shuningdek, maxsus shprits-tyubik vositasida 
og‗riq qoldiradigan dori yuborish, sovuqdan asrab-avaylaysh, ustini 
ko‗rpa, adyol yoki chopon bilan berkitish. Suyaklar singan taqdirda esa 
qo‗l ostidagi bor vositalar bilan immobilizatsiya qilish joiz. 
Og‗riq qoldiradigan dorili shprits-tyubik bo‗lmaganida shok holati 
dagi odamga, agar qornida teshib o‗tgan jorohati bo‗lmasa, ozgina miq 
dorda spirtli ichimlik (aroq, vino, suyultirilgan spirt) yoki issiq choy, 
qahva ichirish mumkin. Shundan so‗ng zambilga solib, ustini yopib, 
imkoni boricha tezroq yaqinroqdagi tibbiy muassasaga olib boriladi. 
Shprits tyubikning tuzilishi va undan foydalanish. Ma‘lumki, fav 
qulodda holatlarda shikastlangan fuqarolarga og‗riqni qoldirish maqsadi 
da biror dori yuboriladi. Bunday holatda, ayniqsa shprits-tyubik juda 
asqotadi. Shprits-tyubik polietilen tana-korpus, badanga sanchiladigan 
igna va g‘ilof-qalpoqchadan iboratdir. 
Bu moslama yordamida dori-darmonlarni mushaklar orasi yoki teri 
ostiga bir marta yuborish mumkin, xolos. Og‗riqni qoldiradigan dorini 
igna sanchib, badanga kiritish uchun shprits-tyubikni o‗ng qo‗l bilan 
tanasidan, chap qo‗l bilan esa, kanyulasining qovurg‗ali gardishidan 
ushlab, uning tanasiga taqalguncha buraladi. 
Bundan tashqari, suyak singanda ko‗rsatiladigan birinchi tibbiy yor 
dam ham amalga oshiriladi. 
Suyak singanda birinchi tibbiy yordam ko‗rsatishning eng asosiy 
sharti shikastlangan odamning hayotini saqlab qolishga doir amal usullar 
ni tezkorlik bilan bajarish; qon tomirlardan qon oqishini to‗xtatish; 
travmatik shokning oldini olish; jarohatga steril bog‗lam qo‗yish va 
nihoyat, tabeldagi yoki qo‗l ostida bo‗lgan barcha vositalardan oqilona 
foydalanib, singan suyakni taxtakachlash, ya‘ni immobilizatsiya qilish 
dir. 
Immobilizatsiyadan ko‗zlangan asosiy maqsad-singan joydagi 
suyaklarni o‗rnidan siljitmaslik, qimirlamaydigan qilishdir. Bunday 
holatda og‗riqlar kamayadi, travmatik shokning oldi olinadi. Suyak sin 
ganda o‗sha joy yaqinidagi ikkita bo‗g‗im (singan joyning yuqori va 
pastidagi) ni maxsus shinalar yoki qo‗l ostida mavjud bo‗lgan vositalar 
yordamida taxtakachlab qo‗yish shart. Shundan keyingina shikastlangan 

---

294 
odamni bexavotir bir joydan ikkinchi joyga siljitish, ko‗chirish mumkin 
bo‗ladi. 
Buni hayotda transport immobilizatsiyasi deb ataladi. 
Transport shinalarining asosiy turlari: shotisimon va to‗rsimon 
qilib ishlangan metall shinalar, faneradan ishlangan shinalar, Diterexs 
ning yog‗ochdan tayyorlangan maxsus shinasi. 
Shotisimon va to‗rsimon shinalardan foydalanganda, ularning 
kerakli uzunlikdagi bir nechtasi tanlab olinadi va tananing qaysi qismi 
ga qo‗yilishiga qarab shakli moslanadi (shikastlangan tomondan emas, 
tananing sog‗lom tomonidan andoza olinadi) va nihoyat, kiyim-bosh 
ustidan qo‗l yoki oyoqqa bog‗lab qo‗yiladi. Fanera shinalar engil, har xil 
kattalikda bo‗lganidan ularga ma‘lum bir shakl berib bo‗lmaydi. Shu 
ning uchun ham ularning ostiga paxta qo‗yilib, qo‗l yoki oyoqqa bint, 
doka bilan bog‗lanadi. 
Immobilizatsiya uchun fanera bo‗laklari, tayoqchalar, yupqa taxta 
lar, qattiq karton qog‗oz, shuningdek, turli uy-ro‗zg‗or buyumlari, sin 
gan joyni qimirlatmaslikka yaraydigan boshqa narsalardan ham keng 
foydalanish mumkin. Shunday qilish zarurki, biror jarohatga bog‗lam 
qo‗yib, uni bog‗lash va immobilizatsiya qilish jarayonida singan suyak 
bo‗laklarining o‗rindan siljib qolishi hamda yopiq holatdagi siniqning 
ochiq siniqqa aylanishiga yo‗l qo‗ymaslik kerak. 
Qaysi suyak qaytariqa singan bo‗lmasin, ularni maxsus shinalar 
yoki qo‗l ostidagi mavjud vositalar bilan immobilizatsiya qilish oqibati 
da tananing shikastlangan qismlari transportda tashish vaqtida fiziologik 
jihatdan qulay holatda bo‘lsin va zarracha ozor chekmasin. 
Kalla suyaklari singan paytlarda aksariyat bosh miya ham zararla 
nadi, odam behush bo‗ladi. Bunday holatlarda dastlab shikastlangan 
kishining butun a‘zoi badani ko‗zdan kechiriladi. Shundan so‗ng uni 
zambilga qornini pastga qilib yotqizish, boshi ostiga (yuziga) o‗rtasi 
yumshoqroq to‗shama yoki paxta-dokadan tayyorlangan chambarak 
qo‗yish lozim. 
Jag‗ suyaklarining ustki va pastki sohalari shikastlangan paytlarda 
esa, sopqonsimon bog‗lam qo‗yish, shikastlangan odamning tili tomoni 
ga tiqilib, nafas yo‗lini berkitib qo‗ymasligi uchun boshini yon tomonga 
burib qo‗yish lozim. 
O‗rov suyagi singanda kiftga paxta-dokadan tayyorlangan ikkita 
halqa solinib, ular orqadan tortib bog‗lanadi. Kein qo‗l durracha tortib, 
sochiqning uchlari tikib qo‗yiladi. 

---

295 
Qovurg‗alar singanda nafas chiqarilgan hlatda ko‗krak qafasi bint 
bilan qattiq bog‗lanadi va ko‗krak qafasini sochiq bilan tortib, sochiq 
ning uchlari tikib qo‘yi ladi.
Qo‗l va oyoq suyaklarining sinishi boshqa suyaklarning sinishiga 
nisbatan ko‗p uchraydi. Barmoq falangalari va panja suyaklari ochiq sin 
ganda jarohatni steril bog‗lam bilan bog‗lash, barmoqlar yarim bukilgan 
holatda bo‗lishini ta‘minlash maqsadida qo‗l kaftiga doka (bint) bilan 
o‗ralgan qattiqroq paxta bo‗lagi solinadi. Bilak, qo‗l panjasi va barmoq 
larga fanera, karton yoki shotisimon shina qo‗yib, qo‗l durracha bilan 
osib qo‗yiladi. 
Bilak suyaklari singanda qo‗lni tirsak bo‗limidan to‗g‗ri burchak 
ostida asta bukib, kaftini ko‗krak tomonga burish va shu holida shina 
yoki qo‗l ostidagi mavjud vositalar yordamida qimirlamaydigan qilib 
bog‗lash lozim. 
Shina barmoqlarning ostidan to elkaning yuqoridagi uchdan bir 
qismigacha etkazib qo‗yiladi. Keyin qo‗l durracha bilan bo‗yinga osib 
qo‗yiladi. 
Elka bo‗g‗imi shikastlangani, elka suyagi singanda shotisimon 
shina yoki qo‗l ostidagi mavjud vositalar bilan immobilizatsiya qilinadi. 
Bunday holatda avval shinani tirsak bo‗g‗imidan bukilgan, shikast 
langan qo‗l ga sog‗lom kurakdan shikastlangan qo‗lning kifti orqali elka 
va barmoqlarning asosiga qadar etadigan qilib shinaning shakli, 
andozasi moslab olinadi. Keyin qo‗l durracha bilan bo‗yinga osib qo‗yi 
ladi yoki qo‗lni gavdaga bint bilan mahkam qilib bog‗lab qo‗yish ham 
mumkin. 
Oyoq panjasi suyaklari singanda yoki bolder-panja bo‗g‗imi shi 
kastlanganda shotisimon shina yoki qo‗l ostidagi mavjud vosita, imkoni 
yatlar ishga solinadi. Shinani avval oyoqning tagi va boldirning orqa 
yuzasidan, uning yuqoridagi uchdan bir qismiga qadar etkazib qo‗yish 
uchun moslab bukiladi. Keyin tovon suyagi joylashadigan chuqurga pax 
ta solinadi. Shundan so‗ng shinani oyoqqa qo‗yiladigan va bintni boldir 
ning pastdagi uchdan bir qismi bilan oyoq panjasidan sakkizsimon 
o‗ramlar shaklida yurgazib,boldirning yuqoridagi uchdan bir qismigacha 
gir aylantirib o‗raladi, shina mustahkamlanadi. Ammo, oyoq panjasi bol 
dirga nisbatan to‗g‗ri burchak ostida turadigan qilib bog‗lanishi zarur. 
Fanera yoki yog‗och bo‗lakchalari bilan immobilizatsiya qilishda 
bu yordamchi vositalarni boldirning yuqoridagi uchdan bir qismidan 
oyoq panjasining ostigacha etadigan qilib ikki yon tomondan qo‗yiladi, 
so‗ngra oyoq panjasi bint bilan mahkam qilib bog‗lanadi. Bunday 

---

296 
holatda ham yuqoridagi kabi yog‗och bo‗lakchalari suyakning zararla 
masligi uchun uning do‗mbaymalariga paxta yostiqchalar qo‗yiladi. 
Boldir suyaklari singanda xuddi boldir panja suyaklari 
shikastlangani holatidagidek ikki bo‗g‗im, ya‘ni bolder-panja va tizza 
bo‗g‗imlari qimir lamaydigan qilib mustahkamlanadi. Shina yoki qo‗l 
ostidagi mavjud vositalar oyoq panjasidan sonning yuqoridagi uchdan 
bir qismigacha etadigan bo‗lishi zarur. Mabodo, immobile zatsiya qilish, 
shu atrofda biror yaroqli vosita topilmasa, shikastlangan oyoqni sog‗lom 
oyoqqa mahkam taqab, bog‗lab qo‗yish ham mumkin. 
Son suyagining sinishi, ayniqsa ochiq sinishi, terining shikastlanib, 
jarohatlanishi oqibatida ko‗p qon ketishi, shok holatiga tushish bilan 
kechadigan og‗ir jarayondir. Bunday vaziyatlarda immobilizatsiya 
uchun mo‗ljallangan maxsus moslama, Diterexs shinalaridan foydala 
nish qulaydir. 
Son suyagi singanda qo‗llanadigan maxsus transport (Diterexs) 
shinasi (5.11-rasm) suriladi 
gan uzun-qisqa ikkita ichki 
va tashqi planka, tovonga ta 
qalib turadigan fanera va 
burama tayoqchadan iborat. 
Tashqi planka ichkisi 
dan uzunroq bo‗lib, uni ke-
rakli uzunlikkacha surib, 
qo‗ltiq osti chuqurchasiga 
taqab qo‗yiladi. Ichki planka shikastlangan odamning bog‗lab qo‗yilgan 
singan joyi va tanasi ustiga qo‗yib, mustahkamlanadi. Buning uchun 
plankalar oyoqdan 3 sm uzunroq bo‗lishi lozim. Oyoq osti, tovonga qo‗ 
yiladigan fanera bint bilan o‗ralib, oyoq panjasiga bog‗lanadi. Ikkala 
plankaning uchlari oyoq tagiga taqalib turadigan faneraning sim tutqichi 
ga kiritiladi va tashqi plankaning pastki uchi ichkisi bilan tutashtiriladi 
gan ko‗ndalang planka teshigiga kiritiladi. Shina plankalari oyoq va tana 
ga bint bilan bog‗lanadi. So‗ngra burama solib oyoq tortib qo‗yiladi. 
Singan son suyagini immobilizatsiya qilish uchun qo‗l ostidagi 
mavjud vositalardan foydalanilganida, ular sonning ichki va tashqi yuza 
lari bo‗ylab, serbar bint, kamar, sochiq, choyshab bilan ikkinchi sog‗lom 
oyoq va badanga mahkam qilib bog‗lanadi. Bunday shikastlanishda nafa 
qat son suyagi, balki son-chanoq bo‗g‗imi, hatto boldir-panja bo‗g‗imi, 
tovon suyaklarini ham birgalikda immobilizatsiya qilish, mustahkam 
lash zarur. Shuningdek, yuqorida nomlari tilga olingan sohalardagi 
5.11- rasm. Son suyagi singanda qo‘llanadigan 
Ditеrеxs shinasi. 

---

297 
suyaklarning do‗mbaymalari, qo‗ltiq osti chuqurchasi va chov atrofiga 
ham paxta bo‗laklari solish lozim. 
Chanoq suyaklari singanda umurtqa pog‗onasi shikastlanganda 
shikastlangan odamning ahvoli nihoyatda mushkul bo‗ladi. Chunki, 
uning nafaqat chanoq su yaklari, balki shu sohadagi ichki a‘zolari, xusu 
san yo‗g‗on va ingichka ichaklari, siydik puffagi, jinsiy a‘zolari va bosh 
qalar ham shikastlanishi, qo‗l va oyoqlari ishlamasligi mumkin. Shikast 
langan odam ehtiyotkorlik bilan biror qattiqroq narsa (faner, taxta, 
eshik) ustiga tizza bo‗g‗imlari bukilgan va kerilgan (qurboqaga o‗x 
shash) holatda chalqancha yotqizilishi, oyoqlari ikki tomonga tizzalari 
ostiga biror kiyim-bosh yoki adyol ko‗rpacha dumaloqlab qo‗yilishi 
shart. Aks holda, shikastlangan odamning ahvoli yanada og‗irlashishi 
mumkin. 
Uzoq vaqt bosilish (ezilish) sindromi holatidagi shikastlanganlarga 
birinchi tibbiy yordam ko‗rsatish. Kundalik turmushimizda katta-kichik 
falokatlar, ayniqsa zilzila ro‗y berganida ko‗plab odamlar turar-joylarda 
gi binolar, devorlar, dovdaraxtlar va boshqa narsalar ostida qolib, shikast 
lanishi mumkin. Bunday vaziyatlarda odam tanasining ayrim qismlari, 
qo‗l yoki oyoqlarning yumshoq to‗qimalarida og‗ir dard boshlanishi, 
ya‘ni uzoq vaqt bosilish, ezilish sindromi, boshqacharoq aytganda, trav 
matik toksikoz (zaharlanish) holati qayd etiladi. Ushbu holat, asosan 
tananing uzoq vaqt bosilib, ezilib qolgan qismidagi yumshoq to‗qimalar 
da modda almashinuvchi jarayonining keskin buzilishi tufayli parchala 
nish mahsulotlari bo‗lgan zaharli moddalarning to‗planib, qonga so‗rili 
shi bilan bog‗liqdir. 
Agar shikastlanish tufayli organizm zaharlanib,shikastlangan odam 
lar (es-hushlarini yo‗qotishmagan bo‗lsa), asosan shikastlangan joyning 
og‗rishi, ko‗ngil aynishi, bosh og‗rishi va og‗iz ko‗rinishidan shikoyat 
qiladilar. Tananing shikastlangan qismi tirnalgan yoki ezilgan bo‗lishi, 
uning yuzasida uzoq vaqt bosib, ezib turgan narsaning do‗ppayib chiqib 
turgan shakli, izi bo‗lishi mumkin. Badan terisining rangi o‗chib, ba‘zi 
joylari ko‗karinqiragani, ushlab ko‗rilganda esa sovuqligi qayd etiladi. 
Tananing shikastlangan qismi uzoq vaqt bosilib, ezilib yotgan tashqi
ta‘sir iskanjasidan bo‗shatib olingach, oradan 30-40 daqiqa o‗tmayoq, 
tez shishib ketishi kuzatilgan. Bunday holat organizmda zaharlanish 
jarayonining asta-sekin kuchayib borish alomatidir. 
Shikastlangan odamga birinchi tibbiy yordam ko‗rsatish vaqtida 
eng avvalo, uning jarohatlangan joylariga steril bog‗lam qo‗yish zarur. 
Oyoq-qo‗llari lat eb, muzdek bo‗lib, ko‗karib ketgan bo‗lsa, darrov uzoq 

---

298 
vaqt bosilib qolgan joyidan yuqoriroqqa jgut yoki burama solinadi. 
Bundan ko‗zlangan maqsad-ezilib qolgan to‗qimalarda to‗planib qolgan 
zaharli moddalarning qonga so‗rilib, yuqoriga o‗tmasligiga to‗sqinlik 
qilishdir. Jgutni juda ham qattiq va tarang qilib qo‗ymaslik kerak, aks 
holda shikastlangan joylarga qon kelishi to‗xtab qolishi mumkin. Bun 
dan tashqari, uzoq vaqt bosilib, ezilib qolgan qo‗l-oyoqlar ushlab ko‗ril 
ganda, harorat yuqori bo‗lmasa, ularni bint, doka bilan mustahkam 
bog‗lab, ustiga sovuq narsa qo‗yish maqsadga muvofiqdir. 
Shundan keyingina shikastlangan odamga shprits-tyubik orqali 
og‗riq qoldiradigan dori yuboriladi, buning imkoniyati bo‗lmay qolsa, 
50 g. miqdorida biror spirtli ichimlik ichiriladi. 
Shikastlangan qo‗l va oyoqlar, garchi sinmagan, chiqmagan bo‗lsa 
da, har ehtimolga qarshi shinalar yoki qo‗l ostida bo‗lgan boshqa vosita 
lar yordamida taxtakachlanib, qimirlamaydigan qilib bog‗lanishi lozim. 
Keyin esa shikastlanib, travmatik toksikozga chalingan odamni zambilga 
yotqizgan holda imkoni boricha tezroq va mumkin qadar avaylab, yaqin 
roqdagi tibbiy muassasaga etkazish lozim. 
Bunday og‗ir holatdagi shikastlangan shaxslarga birinchi tibbiy 
yordam ko‗rsatishning dastlabki daqiqalaridanoq, issiq choy, kofe be 
rish, har safar 2-4 g. dan (bir kecha-kunduzda 20-40 g gacha) ichimlik 
soda qo‗shib suv ichirib turish shart va majburiydir. Ma‘lumki, ichimlik 
sodasi organizm ichki muhitidagi kislota-ishqorlar muvozanatini to‗g‗ri 
lab, asl holiga keltirib turadi. Shikastlangan odamning ko‗p miqdorda 
suyuqlik ichib turishi esa, organizmda to‗planib qolgan zaharli moddalar 
ni imkoni boricha yuvish va siydik orqali tashqariga chiqarib yuborishga 
yordam beradi. 
Bundan lat egan vaqtlarda yuzaga joylashgan to‗qimalar va ichki 
a‘zolar ham zararlanishi mumkin. Lat egan joylar og‗rib, shishib yoki 
qontalash bo‗lib turadi. Bunday holatlarda lat egan joyga bosib turadigan 
bog‗lam qo‗yish, sovuq narsa bosish, tinch qoldirish lozim. Odamning 
ko‗krak qafasi yoki qorin bo‗shlig‗idagi a‘zolari (yuragi, o‗pkasi, jigari, 
talog‗i, buyragi va boshqalar) shikastlanganda esa o‗sha joylarning og‗ 
rishi, hatto ichki a‘zolardan qon ketishi ham mumkin. Bunday holatlarda 
lat egan joyga sovuq narsa bosish va shikastlangan odamni zambilga 
solib imkoni boricha tezroq yaqinroqdagi tibbiy muassasaga etkazish 
zarur.