O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
 
So‘z turkumlari lingvosferasi

---

123 
Yadro va periferial so‗z turkumlari orasidagi munosabatlar 
shakllari, bizningcha, quyidagicha: markazning chekka sohalarga 
uzluksiz ta‘siri gapni shakllantiruvchi asos komponentlar sifatida ism va 
fe‘l periferial birliklarning mavjudiyatini ta‘minlab beradi, periferial 
birliklar esa ism va fe‘ldan o‗zlariga mos keluvchi spetsifik semantik 
komponent va hamda fonetik-akustik struktura oladi; buning evaziga 
ism-fe‘l juftligiga nutqiy faoliyatda ―yordamga keladi‖ va aksincha. Shu 
sababli yadro-periferiya aloqalarining bu turini so‗z turkumlariaro 
tarixiy-geneologik 
aloqalarni, 
diaxron 
plandagi 
ko‗chishni, 
grammatikalizatsiya va leksikalizatsiya hollarini ifodalaydi, deyish 
mumkin. 
Xullas, til tizimining barcha sathlarida yadro va periferial 
qismlarning mavjudligini kuzatishimiz mumkin, bu esa dunyodagi 
boshqa moddiy va ideal tizimlar kabi semiotik tizim bo‗lmish tilda ham 
mutlaqo yadro va periferiyaning planetar modeliga o‗xshash tuzilish 
modeli mavjud va u tizim amal qilinishining universal shartlaridan 
biridir. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.Fonetik 
sathda 
yadro-periferiya 
munosabati 
diftonglarda 
ko‗rinadi. Diftonlarga misol keltiring. 
2.Ma‘lum bir so‗zning o‗z va ko‗chma ma‘nolari asosida yadro-
periferiyaga misollar tuzing. 
3. So‗z turkumlarining eng chekka periferiyasiga qaysi so‗z 
turkumini olish mumkin? Fikringizni chizma asosida ko‗rsating. 
4.Olmosh so‗z turkumida olmoshning qaysi turi yadroda turadi, deb 
o‗ylaysiz. Chizma asosida ko‗rsating. 
5. Yadro-periferiya nazariyasini sintaktik birliklarga nisbatan tatbiq 
etish mumkinmi?
6. Yadro-periferiya nazariyasi bo‗yicha o‗zbek tilshunosligida 
qanday tadqiqotlar amalga oshirildi?

---

124