O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
II-BOB 
KLASSIK SIYOSIY IQTISODIYOTNING PARCHALANISH 
SABABLARI VA OMILLARI 
2.1. Kommonsning bitimlar nazariyasi. 
Uning asosiy ilmiy xizmati-bitimlar nazariyasi. Ushbu nazariya 
neoklassik nazariyadan ma`lum bo`lgan resurslarning tanqisligi 
g`oyasiga 
asoslanadi. 
Ushbu 
kamdan-kam 
holatlar 
natijasida 
tadbirkorlik sub`ektlari ulardan foydalanish bo`yicha nizolarni keltirib 
chiqaradi. Ushbu ziddiyat jamiyatning asosiy institutlari bo`lgan bitimlar 
tuzish orqali hal qilinadi.
Bunday institutlarsiz manfaatlar to`qnashuvi odamlarning bir-
biriga nisbatan umumbashariy zo`ravonligiga aylanadi va bu juda katta 
iqtisodiy va ijtimoiy zararga olib keladi. 
Tranzaktsiya, bu – J.Kommonsning fikricha, iqtisodiy fanning 
asosiy kategoriyasi, resurslar, tovarlar yoki xizmatlar almashinuvi 
(―oddiy‖) bilan chalkashtirmaslik kerak. J.Kommons ta`rifiga ko`ra, 
―bitim tovar ayirboshlash emas, balki begonalashtirish va 
o`zlashtirishdir.
To`g`ri, jamiyat tomonidan yaratilgan mulk va erkinliklar‖, 
ayirboshlash va bitim o`rtasidagi farq tovarlarning jismoniy harakati va 
ushbu tovarlarga egalik huquqini o`tkazish o`rtasidagi farqni anglatadi. 
Bitimlar o`z navbatida, bozor, boshqaruv va ratsional operatsiyalarga 
bo`linadi. 
Bozor 
bitimi 
– 
bu 
uning 
ishtirokchilarining 
(kontragentlarining) bir-xil huquqiy maqomini nazarda tutuvchi 
bitimning yagona yo`lidir.
Bu shuni anglatadiki, bozor bitimini amalga oshirish uchun uni 
bajarish uchun kontragentlarning o`zaro ixtiyoriy kelishuvi asosida 
yuzaga keladigan mulkiy huquqlarning tovarga ayirboshlanishidir. 
Bozor operatsiyasiga misol sifatida erkin bozorlardagi har-qanday 
bitimlarni keltirish mumkin – iste`mol tovarlarini sotib olish, kreditlar, 
ishga yollash va hokazo.
Boshqaruv bitimi aksincha, bu qaror qabul qilish huquqiga ega 
bo`lgan kontragentlardan birining huquqiy ustunligini nazarda tutadi. 

---

12 
Ushbu turdagi bitim boshqaruv-bo`ysunish munosabatlari asosida 
quriladi. Qul egasi bilan qul, boshliq va bo`ysunuvchi, xo`jayin va 
shogird va boshqalar o`rtasidagi munosabatlar bunday munosabatlarga 
misol bo`la oladi. Boshqaruv operatsiyalari ierarxik munosabatlarga 
asoslangan firmalar, davlat idoralari va boshqa tashkilotlarda etakchi 
rol` o`ynaydi.
Ratsional tranzaktsiya boshqaruv operatsiyasiga o`xshaydi, chunki 
u ham assimetriyani nazarda tutadi. Ratsional bitimning o`ziga xos 
xususiyati shundaki, qaror qabul qilish bo`yicha mutlaq vakolatlarga ega 
bo`lgan tomon mulkiy huquqlarni belgilash funktsiyasini bajaradigan 
ma`lum bir jamoaviy organdir. Bu organ davlatdir.
Tranzaktsiyalarni ratsionalizatsiya qilishning odatiy misollari 
boylikni bir tomondan ikkinchisiga qayta taqsimlovchi soliqlar yoki 
hukmlardir. Ko`rish qiyin emaski, bir tomondan, bozor muomalalari 
nisbatiga qarab, boshqa tomondan, boshqaruv va ratsionalizatorlik 
muomalalari odamlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning bozor va 
ierarxik turlari nisbatini belgilaydi. Jamiyat taraqqiyotining turli 
bosqichlarida, turli iqtisodiy tuzumlarda nisbiy roli turli-xil turlari 
operatsiyalari farqlanadi.
Masalan, quldor xususiy mulkchilik jamiyatida kapitalizmning 
paydo bo`lish bosqichida, ―tijorat kapitalizmi‖ davrida bozor 
operatsiyalari asosiy rol` o`ynaydi. J.Kommons ―tijorat kapitalizmidan‖ 
tashqari ―sanoat‖ va (zamonaviy) ―moliyaviy kapitalizmi‖ni ham ajratib 
ko`rsatadi. 
―Moliyaviy kapitalizmning‖ asosiy belgilari nafaqat banklar va 
boshqa moliya institutlarining rolini kuchaytirishda, balki rivojlangan 
jamoaviy ijtimoiy guruhlar, kasaba uyushmalari, korporatsiyalar va 
siyosiy partiyalarning paydo bo`lishida ham namoyon bo`ladi.
Aynan shu guruhlar ―moliyaviy kapitalizm‖ bosqichida bitimlar 
tuzishda ishtirok etuvchi asosiy tomonlardir. Bitimlarning haqiqiy 
borishi turli xil sud qoidalari bo`lgan ―ish qoidalari‖ga bog`liq. Ushbu 
normalar, qisman bitimlar ishtirokchilari sudga murojaat qilganidan 
keyin qabul qilingan aniq sud qarorlari natijasida o`z-o`zidan 

---

13 
rivojlanadi, qisman esa davlat tomonidan tegishli normativ hujjatlar 
orqali sun`iy shakllantiriladi.
Davlat, 
J.Kommonsning 
fikricha, 
bitimlar 
ishtirokchilari 
manfaatlarini murosaga keltiruvchi organ sifatida ham, bitimlar 
ishtirokchilari tomonidan o`z zimmalariga olgan majburiyatlarni 
bajarishga majburlovchi kuch sifatida ham muhim rol` o`ynaydi. 
SHunday qilib, davlat xo`jaliy yurituvchi sub`ektlarining jamoaviy 
guruhlari o`rtasidagi nizolarni yanada uyg`un hal qilishga hissa 
qo`shadi.