O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

III-BOB 
KLASSIK IQTISODIYOTNING YEMIRILISHI TARIXIY 
SHART-SHAROITLARI 
3.1. Eski institutsionalizm tushunchasi. 
Asosiy xususiyatlar va tadqiqot yo`nalishlari. Institutsionalizm 
iqtisodiy fanning yo`nalishi sifatida XIX-XX asrlar bo`yida paydo 
bo`lgan. Qo`shma SHtatlarda va 1920-1930-yillarda tashkil etilgan.
Uning shakllanishi nemis tarix maktabi, sotsiologiya va boshqa 
fanlar vakillarining asarlari ta`sirida sodir bo`ldi. 1930, 1960 va 1970-
yillarda muhim rol o`ynagan holda, o`z rivojlanishidagi bu tendentsiya 
eski (ilk, an`anaviy) institutsionalizmdan zamonaviy institutsionalizmga 
o`tdi va u o`z navbatida bir necha yo`nalishlarga bo`linadi. 
Ilk institutsionalistlar neoklassik iqtisodning asosiy tamoyillarini 
rad etadilar: barqaror imtiyozlarga ega bo`lgan, foydalilikni maksimal 
darajada oshirish manfaatlarini boshqaradigan, izolyatsiya qilingan, 
mustaqil va oqilona iqtisodiy shaxsning mavjudligi; iqtisodiy intilish 
muvozanat uchun tizimlar; oqilona qarorlar qabul qilish uchun ma`lumot 
olish va ulardan foydalanish muammosining yo`qligi, shuningdek, ushbu 
binolarga asoslangan xulosalar va nazariyalarni shubha ostiga qo`yadi. 
M. Blaug ta`kidlaganidek, bu yo`nalishni ifodalovchi olimlar 
muvozanat, ratsional xulq-atvor, lahzali moslashish va mukammal 
axborot tushunchalaridan chetlanganlar [36, 1994]. 
Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari [37, 2013]: 
1) neoklassik iqtisoddan, uning inson tabiati haqidagi gedonistik va 
atomistik oyalarga asoslangan mavhum, statik nazariyalaridan 
umidsizlik;
2) iqtisodiy nazariya va sotsiologiya, psixologiya, antropologiya va 
huquqshunoslik kabi boshqa ijtimoiy fanlarni birlashtirish zarurati yoki 
multidisiplinar yondashuvning afzalliklariga ishonish; 
3) batafsil miqdoriy tadqiqotlar o`tkazish bo`yicha takliflarda 
ifodalangan klassik va neoklassik iqtisodning sababiy empirizmidan 
norozilik; 
4) biznes ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga intilish, 
boshqacha aytganda, davlat aralashuviga ijobiy munosabat. 

---

19 
Institutsionalizm asoschisi atoqli amerikalik iqtisodchi, sotsiolog, 
antropolog T.Veblen (1857–1929) hisoblanadi. Uning asosiy tadqiqotlari 
ijtimoiy evolyutsiya nazariyasi bilan bog`liq.
T.Veblen uchun bozor emas, balki shaxslarning bozordagi, siyosiy 
sohadagi, oiladagi xulq-atvorining asosini belgilovchi institutlar muhim 
omil bo`ldi. T.Veblen iqtisodchilarning vazifasi me`yorlar, urf-odatlar, 
odatlar, shuningdek, iqtisodiy sub`ektlarning turli vaqtlarda va turli 
sharoitlarda qabul qiladigan qarorlarini izohlash uchun ularning 
evolyutsiyasini o`rganishdan iborat deb hisoblagan.
Texnologik determinizm T. Veblenga xosdir: texnologiyaning 
rivojlanishi ijtimoiy psixologiyaga ta`sir qiladi, ya`ni. insonning 
texnikaga jalb etilishi uning psixologiyasini, sanoat tizimining yaxshi 
ishlashiga qiziqishini avtomatik tarzda belgilaydi.
T.Veblen kapitalistik jamiyat tuzilishini o`ziga xos tarzda 
tushuntirib berdi (keyinchalik ―Veblen dixotomiyasi‖ deb ataladi), 
hozirgi kapitalizmning salbiy hodisalarini tanqid qildi. 
Ilk institutsionalizmning ijtimoiy-huquqiy yoʻnalishi mashhur 
amerikalik iqtisodchi Jon R. Kommons (1862–1945)ning iqtisodiy tizim 
faoliyatining huquqiy asoslarini tahlil qilgan asarlarida keltirilgan.
Ilk institutsionalizmning empirik yo`nalishining etakchisi ham 
mashhur amerikalik iqtisodchi Uesli K. Mitchell (1874-1948) bo`lib, 
tijorat siklini miqdoriy tadqiqotlari bilan mashhur, shuningdek, Iqtisodiy 
tadqiqotlar milliy byurosining asoschisi. 
Institutsionalistlar asosiy e`tiborni institutlar (inson tomonidan 
yaratilgan chegaralar va xulq-atvor doiralari), ularning evolyutsiyasi va 
shaxslar, ijtimoiy guruhlar va davlatning iqtisodiy xulq-atvorini 
belgilashdagi roliga qaratadi. Institutsionalistlar institutlarga jamiyatning 
ham iqtisodiy, ham siyosiy va huquqiy tizimlarining tarkibiy qismlarini 
kiritdilar.
SHuning uchun ―muassasa‖ atamasining kiritilishi, boshqa narsalar 
qatori, olimlarning iqtisodiy bo`lmagan hodisalarni o`rganishga 
intilishini ham aks ettiradi. Natijada institutsionalistlar iqtisod fanining 
predmetini ko`plab boshqa fanlarni qamrab olgan holda kengaytirib, 
tadqiqotga fanlararo xususiyat berdi.

---

20 
Qadimgi institutsionalistlar o`z e`tiborini muammolarning uch 
guruhiga qaratdilar: mehnat va kapital o`rtasidagi munosabatlar; 
korporatsiyalarning kichik va o`rta korxonalar bilan munosabatlari; 
xususiy va davlat manfaatlari o`rtasidagi ziddiyat (iqtisodiyotni ijtimoiy 
nazorat qilish mexanizmi va milliy manfaatlar muammosi).
Ular 
iqtisodiyotda 
muvozanatni 
avtomatik 
o`rnatish 
mexanizmining ishlashini inkor etib, Keynschilik paydo bo`lishidan 
oldin ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarurligi to`g`risidagi 
masalani ko`tardilar. 
Institutsionalistlar birinchilardan bo`lib iqtisodiyot ustidan davlat 
nazorati g`oyasini ilgari surdilar va "ijtimoiy nazorat"ning turli usullarini 
taklif qildilar. 
SHunday 
qilib, 
T.Veblen 
hokimiyatni 
muhandislik-texnik 
ziyolilarga keyinchalik ishlab chiqarishni nazorat qilish bilan o`tkazish 
dasturini ishlab chiqdi. Davlat rolini va uning iqtisodiyotga aralashuvini 
oshirishni J.Komons taklif qildi, u hukumat jamiyatning turli qatlamlari 
manfaatlari muvozanatini ta`minlay oladi, deb hisobladi.
V.Mitchel davlat xarajatlaridan foydalanish orqali inqirozlarni 
bartaraf etish imkoniyatlarini himoya qildi, milliy rejalashtirishni tashkil 
etish tarafdori edi. Keyinchalik, bu tavsiyalar ishlab chiqildi va 
aniqlandi, ayniqsa rejalashtirish sohasida. 
Karl Marks (1818-1883) ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab 
chiqarish munosabatlari nuqtai nazaridan jamiyat taraqqiyotiga 
formatsion yondashuvni asoslab bergan, zavod va kapitalning dastlabki 
jamg`arish nazariyasini ishlab chiqqan institutsionalistlarga bejiz emas. , 
mehnatni begonalashtirish muammolarini chuqur o`rganib chiqdi, 
xususiy mulkning rolini ko`rsatdi, ya`ni odatda holizm va institutsional 
determinizm usulidan foydalangan. Hamkasblarining xotiralaridan 
T.Veblen K.Marksni qadrlagan, ba`zilar esa uni ―Amerika Marks‖ deb 
atashadi.
Qadimgi 
institutsionalistlarning 
qarashlarini 
umumlashtirish 
metodologik xususiyatlar haqida quyidagi xulosalarga olib keladi [38, 
1999]: 

---

21 
• metodologik holizm (yaxlitlik), unda tahlilning boshlang`ich 
nuqtasi shaxslar emas, balki institutlar, ya`ni. shaxslarning xususiyatlari 
institutlarning xususiyatlaridan kelib chiqadi va aksincha emas; 
• sotsiologiya, psixologiya, siyosatshunoslik, huquqshunoslik, 
etnografiya va boshqa fanlar ma`lumotlaridan foydalangan holda 
iqtisodiy jarayonlarni ko`rib chiqishga fanlararo yondashuv; 
• iqtisodiy hodisalarni tahlil qilishda evolyutsiya tamoyili, 
rivojlanishda ularni o`rganish (hokimiyat nazariyasining statik 
xususiyatidan farqli o`laroq); 
• taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlari va omillarini, ijtimoiy 
evolyutsiyaning asosiy tendentsiyalarini aniqlash, shuningdek, ijtimoiy 
taraqqiyot istiqbollariga maqsadli ta`sir ko`rsatishni asoslash istagida 
ifodalangan tarixiylik tamoyili; 
• jamoalarning (birinchi navbatda kasaba uyushmalari va davlat) 
shaxslar manfaatlarini himoya qilish harakatlariga e`tibor qaratish; 
• institutsional determinizm printsipi: institutlar rivojlanishning 
stixiyali bo`lishi uchun asosiy to`siq sifatida qaraladi, muhim 
barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi va barcha keyingi rivojlanish 
uchun "ramka" ni belgilaydi; 
• asosan induktiv usuldan foydalanish, alohida holatlardan 
umumlashtirishga o`tishga intilish, buning natijasida institutlar umumiy 
nazariyasiz tahlil qilingan, bundan farqli ravishda neoklassitsizm 
institutsiz nazariya edi; 
• empirik tadqiqot usulini qo`llash, keng statistik va faktik 
materiallardan foydalangan holda maxsus tahlil qilish. 
Urushdan 
keyingi 
institutsionalizmning 
xususiyatlari. 
Institutsionalizm urushdan keyingi davrda qayta tiklandi. Uning asosiy 
yuksalishi 1950-1960 yillarga to`g`ri keldi, o`shanda bir qancha 
yo`nalishlar, yondashuvlar va tushunchalar paydo bo`ldi.
Bu davrda institutsionalizm quyidagi mashhur iqtisodchilar 
tomonidan namoyon bo`ladi: A. Berli (1895-1971), G. Means (1896-
1988), J. M. Klark (1884-1963) (kapitalizmning o`zgarishi nazariyasi); 
J. K. Galbreyt (1908–1993), R. Xaylbroner (texnokratik determinizm 
nazariyalari); F. Perru (1903-1980), J. Furaste (sotsiologik yo`nalish 

---

22 
tushunchalari); G. Myrdal (1898–1987), K. Vittfogel, V.A. Lyuis 
(ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish va "uchinchi dunyo" muammolarini 
o`rganish). 
Bu davr institutsionalizm yo`nalishlaridan biri institutsional-
sotsiologik tendentsiyadir. Bu tendentsiyani: F.Perru (Frantsiya), 
G.Myrdal (SHvetsiya), V.Lyuis (Buyuk Britaniya), J.Gelbreyt (AQSH) 
va boshqalar ifodalaydi.
U bir qator maktablar asosida vujudga kelgan. XIX asr oxiri - XX 
asr boshlari: Angliya-Amerika institutsionalizmi, Germaniyaning yosh 
tarixiy va ijtimoiy maktablari va boshqalar. Bu institutsionalistlar - T. 
Veblen va J. Kommonsning izdoshlari - qisman milliylashtirishni, davlat 
tomonidan tartibga solishning maksimal miqdorini himoya qiladilar. 
iqtisodiyotning asoslari sifatida bozor va xususiy mulkni saqlab qolish 
bilan mos keladi ...
Indikativ rejalashtirish g`oyasi institutsional-sotsiologik yo`nalish 
muhitida birinchi marta paydo bo`ldi, ya`ni. ko`payish nisbatlariga 
bevosita ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan dasturlar. Ushbu 
yo`nalishning etakchilari davlatning faol ijtimoiy siyosati tarafdorlari va 
imkon qadar ko`proq.
Masalan, J. Galbreytning ―hayot sifatini yaxshilash‖ dasturi AQSH 
Demokratik partiyasining chap qanoti va G`arbiy Evropadagi bir qator 
sotsial-demokratik partiyalarning mafkuraviy kontseptsiyalariga ta`sir 
ko`rsatdi. 
Institutsionalistlar 
neoklassik 
maktab 
iqtisodchilarining 
metodologik individualizmiga, shuningdek, bozor tuzilmalarining 
atomizmi va iqtisodiyotni tartibga solishning har tomonlama qamrab 
oluvchi mexanizmi sifatida mukammal raqobat haqidagi dastlabki 
taxminlarga qarshi chiqdilar. SHu munosabat bilan, ular berilgan 
cheklovlar 
ostida 
oqilona 
iqtisodiy 
ob`ekt 
tomonidan 
maksimallashtirilgan deterministik maqsad funktsiyasi g`oyasini tanqid 
qildilar. 
Institutsionalistlar ijtimoiy qarama-qarshiliklarga katta e`tibor 
berishadi. G`arb jamiyati, ularning fikricha, fan va texnika taraqqiyoti 

---

23 
darajasi bilan davlat institutlari o`rtasidagi chuqur nomuvofiqlik bilan 
tavsiflanadigan bosqichga etdi. 
Iqtisodiy 
hayot 
haqiqatlarini 
o`rganishga 
to`xtalar 
ekan, 
institutsionalistlar, birinchidan, monopollashtirish jarayonlari, bozor 
tuzilmalarini qayta qurish va bozor mexanizmidagi o`zgarishlar bilan, 
ikkinchidan, davlatning iqtisodiyotga aralashuvining kuchayishi bilan 
bog`liq bo`lgan iqtisodiy hokimiyat muammolarini ta`kidladilar. 
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar.
Institutsionalistlarning e`tiborini iqtisodiy hokimiyat muammolari, 
uning turli jihatlari: manbalari, shakllari, ko`lamlari, amalga oshirish 
usullari, oqibatlari, cheklash usullari; mikro darajada va umuman 
iqtisodiy tizimdagi hokimiyat, iqtisodiy va siyosiy hokimiyat o`rtasidagi 
bog`liqlik. 
Iqtisodiy tadqiqotlar orbitasi davlat siyosatining iqtisodiy 
rivojlanishga ta`siri, iqtisodiy sohadagi manfaatlar to`qnashuvi bilan 
bog`liq masalalarni o`z ichiga oladi. 
Urushdan keyingi davrda Keyns inqilobi iqtisodiy tafakkurga katta 
ta`sir ko`rsatdi. Davlat tomonidan tartibga solish bilan bog`liq bo`lgan 
institutsionalizm xususiy va jamoat manfaatlarini birlashtiradigan 
barqaror va samarali tizimni yaratishga umid qilsa-da, u Keynschilikka 
erigan emas.
Institutsionalistlar doimo iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning 
muhimligini ta`kidlab, uni jamiyat manfaati muammosi, jamiyat 
farovonligining mazmunli mezonlari bilan bog`lab kelishgan.
SHuning uchun ularning ko`pchiligi bozor nomutanosibligini 
tuzatish zarurati bilan davlat tomonidan tartibga solishni oqlaydigan 
keynschilikning torligini ko`rdi. Institutsionalistlar davlat tomonidan 
tartibga solishning ijobiy roli zarurligini ta`kidlab, sof bozor 
yondashuvidan tashqariga chiqishga intildi. 
Institutsional-sotsiologik 
yo`nalishning 
asosiy 
belgilariga 
quyidagilar kiradi [45, 2001]: 
• rejalashtirish orqali ishlab chiqarishni ijtimoiy nazorat qilish 
g`oyasini amalga oshirish istagi; 

---

24 
• rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning ijtimoiy muammolarini 
hal etish bo`yicha amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish; 
• mustamlakachilikdan rivojlanayotgan mamlakatlarga meros 
qolgan qoloqlik va qashshoqlikni bartaraf etish bo`yicha tavsiyalar 
ishlab chiqishga urinish. 
Biroq 
urushdan 
keyingi 
institutsionalizm 
1930-yillardagi 
institutsionalizmdan ham metodologiya, ham nazariy jihatdan farq qildi. 
1930-yillarning asosiy muammosi - iqtisodiyotni monopollashtirish va 
manfaatlar to`qnashuvi - Ikkinchi Jahon urushi tugagandan so`ng, fonga 
o`tdi. Institutsionalizmning yangi bosqichdagi evolyutsiyasi sanoatchi-
texnokratik yondashuvning aniq ustunligida namoyon bo`ldi. 
Industrialistik tushunchalarning ildizlarini T.Veblenning asosiy 
asarlarida osongina kuzatish mumkin; ammo, 1950-1960-yillarda bu 
tushunchalar o`zining oldingi tanqidiy ovozini yo`qotdi. 
Ko`pgina institutsionalistlar yirik biznesni nazariy jihatdan 
tikladilar, chunki ilmiy va texnologik taraqqiyot u bilan bog`liq edi. 
Ularning kontseptsiyasiga ko`ra, ilmiy-texnikaviy inqilob fundamental 
ijtimoiy-siyosiy muammolarni hal qilishga qodir bo`lgan eng buyuk 
inqilobdir.
Industrializm tamoyillari asosida faoliyat yurituvchi yirik 
korporatsiyalar ratsionallikning asosiy tashuvchisi va iqtisodiy 
taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi sifatida harakat qiladi. 
1950-1960-yillarda kapitalizmning davom etayotgan o`zgarishi 
haqidagi g`oyalar, birinchi navbatda, yirik korporatsiyalar tabiatining 
o`zgarishi tufayli mashhur bo`ldi. Bu g`oyalar, birinchidan, "menejerlar 
inqilobi" 
tushunchasi 
bilan, 
ikkinchidan, 
kapital 
mulkchilikni 
demokratlashtirish doktrinasi bilan bog`liq edi.
Hal qiluvchi rolni sifat jihatidan yangi bosqich sifatida 
kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy tizimini ifodalovchi tushunchalar 
egalladi - "xalq kapitalizmi", "umumiy farovonlik jamiyati" va 
boshqalar. "Jamiyatning barcha a`zolarining farovonligi". SHu asosda 
"ijtimoiy nazorat" ning turli nazariyalari ishlab chiqildi, ular 
kapitalizmni o`zgartirish g`oyasi bilan bir qatorda urushdan keyingi 
davrning institutsional yo`nalishiga xos edi. 

---

25 
Texnologik determinizmning dastlabki variantini taklif qilgan 
T.Veblenning vorisi J.Gelbreyt zamonaviy kapitalizmning ijtimoiy-
iqtisodiy hodisalariga texnologik yondashuvni batafsil qo`llaydi. 
J.Gelbreyt o`zi taklif qilgan islohotlar majmuasini ―yangi sotsializm‖ 
deb ataydi, bu kapitalizmga qarshi emas, balki butun tizimni 
barqarorlashtirish uchun faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvini 
kuchaytirishni anglatadi. J.Gelbreytning yangi sotsializmi ―aralash 
iqtisodiyot‖ga mos keladi. 
Institutsionalistlar qatoriga K. Ayres (1891-1972; madaniyat va 
xo`jalik faoliyati o`rtasidagi munosabat), J. Kornai (muvozanat 
tamoyilini tanqid qilish), postindustrial jamiyat nazariyalari mualliflari, 
konvergentsiya nazariyalari va boshqalar kiradi. 
1970-yillarda institutsional nazariyaning ―eski‖ va ―yangi‖ 
institutsionalizmga bo`linishi kuzatildi.Eski institutsionalizm inqirozi va 
nazariy yondashuvlarning modifikatsiyasi. 1960-yillarning oxiri — 
1970-yillarning boshlarida anʼanaviy institutsionalizm iqtisodiyotda bir 
qancha qarama-qarshi jarayonlarga va iqtisodiyotda neoklassik 
nazariyaning tiklanishiga duch keldi.
Uning 
vakillari 
o`zlarining 
asosiy 
tamoyillarini 
bozor 
mexanizmining etakchi rolini tan olish bilan uyg`unlashtirish uchun 
qayta ko`rib chiqishlari kerak edi. Opponentlar institutsionalistlarga 
ularning 
faoliyatining 
tanqidiy, 
oshkora 
yo`nalishi 
iqtisodiy 
muammolarning ijobiy rivojlanishidan ustun ekanligini ta`kidladilar va 
1970-yillarda institutsionalistlar bir qator ijobiy o`zgarishlarga ega 
bo`ldilar, ularni sintez qilishga urinishlar qilindi. 
Ijobiyning tanqidiydan ustunligi zamonaviy institutsionalizmning 
yana bir xususiyatidir. YAngilangan institutsionalizmning uchinchi 
o`ziga xos xususiyati - bu o`z yondashuvlariga neoklassik nazariyaga 
xos bo`lgan bir qator elementlarni kiritish istagi (Keyns nazariyasi 
elementlari 
uzoq 
vaqtdan 
beri 
institutsionalistlar 
tomonidan 
qo`llanilgan) [47, 2010]. 
1980-yillarda 
va 
1990-yillarning 
boshlariga 
kelib, 
institutsionalizmning ushbu yo`nalishi inqirozi, ayniqsa 1960-yillardagi 
institutsionalizmning ikkita "teng" tizim sifatida kapitalizm va sotsializm 

---

26 
yaqinlashishi muqarrarligi haqidagi xulosasi aniqlanganda paydo bo`ldi. 
1980-yillarda an`anaviy institutsionalistlarning yangi avlodi paydo 
bo`lib, ular qarama-qarshi nazariyalarni (neoklassik va marksistik) 
tanqid qilish, institutsionalizmning o`zini va iqtisodiy voqelikni 
baholashga yangicha yondashuvni talab qildilar. 
Qadimgi institutsionalizm qarama-qarshi nazariyalarni real 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzilma va ijtimoiy taraqqiyot muammolariga e`tibor 
bermaslikda aybladi. Zamonaviy an`anaviy institutsionalistlar "o`z-
o`zini tanqid qilish" ga tayanadilar, bu nazariyalar vakillarining o`zlari 
belgilangan nazariyalarga bo`ysunadilar, ya`ni. pravoslav harakatining 
ichki inqiroziga. 80-yillarda bir qator neoklassiklar rad etishdi. to`liq 
ratsionallik printsipidan nazariy modellar asosida oldindan ko`rish 
qobiliyati, barqaror va yagona umumiy muvozanat formulasiga kelish 
qobiliyati, agar bir vaqtning o`zida individual imtiyozlardagi farqlar 
hisobga olinsa, individual va guruh xatti-harakatlari. 
Zamonaviy institutsionalistlarning marksizmga munosabatining 
batafsil tavsifi V. Samuels tomonidan berilgan: ―Institutsionalistlar 
marksistlar fikriga qo`shilib, hokimiyat muhim, tizimli o`zgarishlarni 
iqtisodiy nazariya hisobga olishi kerak, metodologik kollektivizm 
metodologik individualizmni, iqtisodiyotni (va siyosatni) to`ldirishi 
kerak) inson faoliyatining mahsuli bo`lib, islohotga xizmat qiladi va, 
aytmoqchi, xalq ommasi, masalan, ishchilar sinfi manfaatlari iqtisodiy 
nazariyadan o`rin olishi kerak; aks holda ular hukmron yuqori tabaqalar 
manfaatlariga so`zsiz yoki aniq urg`u berilganligi sababli chiqarib 
tashlanadi yoki kam baholanadi‖. Keyinchalik V. Samuels davom etadi: 
―Ammo umuman institutsionalizm eko tushunchasi uchun marksizmni 
tanqid qiladi. 
O`zidan oldingilardan farqli o`laroq, zamonaviy institutsionalistlar 
institutsionalizmning o`zida ziddiyatlar mavjudligini tan oladilar, chunki 
ba`zi institutsionalistlar o`z ishlarini neoklassitsizmga qo`shimcha 
sifatida ko`radilar, boshqalari esa bu ikki yo`nalish bir-biriga zid deb 
hisoblaydilar; ba`zi institutsionalistlar tanqidga urg`u beradi, boshqalari 
esa nazariyaning ijobiy rivojlanishini ta`kidlaydi; institutsionalistlarning 
o`zlari o`z nazariyalarini turli yo`llar bilan rivojlantiradilar. 

---

27 
SHunga 
qaramay, 
an`anaviy 
institutsionalizmga 
yaqin 
iqtisodchilarning fikricha, real iqtisodiy nazariya mavhum mexanizm 
sifatida emas, balki institutsional kompleks sifatida ijtimoiy o`zgarishlar, 
ijtimoiy nazorat, jamoaviy harakatlar, texnologiya, sanoatlashtirish va 
bozorni o`z ichiga olishi kerak. 
Agar 
neoklassik 
nazariyaning 
nuqsoni 
iqtisodiyotning 
institutsional tuzilishini hisobga olish va tushuntirishning imkoni 
yo`qligi bo`lsa, eski institutsionalizmning chuqur nuqsoni - bu shaxsning 
institutlarda nazariy "tarqalishi" bo`lib, uni J. Xojson. "Eski" 
institutsional nazariya rasmiy va norasmiy institutlar va madaniy 
muhitlar orqali individual maqsadlar, vazifalar, qadriyatlar, rollar yoki 
afzallik funktsiyalarini shakllantiradigan "uylashtirish" jarayonlarini 
nazarda tutadi. Bu masala bo`yicha zamonaviy institutsionalizm 
pozitsiyasi J. Xodjson va E. Skrepanti tomonidan bayon etilgan. 
Ularning ta`kidlashicha, sub`ektivlik va individuallikka haddan tashqari 
e`tibor berishdan qochish kerak, chunki bu madaniy va institutsional 
kontekstni etarlicha baholamaslik 
yoki ikkinchisini 
individual 
harakatlarning kutilmagan natijasi sifatida talqin qilish degani. Biroq, 
boshqa ekstremal echimni ta`minlamaydi.
Agar individuallik ijtimoiy muhit bilan belgilanadi deb faraz 
qilsak, reduksionizmning bir turi boshqasi bilan, metodologik 
individualizm uslubiy holizm bilan almashtiriladi. Ikkala yondashuv 
ham qoniqarli emas. "Muazzam vazifa - harakat va tuzilma o`rtasidagi 
munosabatni harakatning strukturaviy tabiati va tanlov haqiqati va 
harakatning o`zi saqlanib qoladigan tarzda shakllantirishdir" 15. Bu 
qiyin vazifa haligacha hal etilmagan. 
YAngi an`anaviy institutsionalistlarning murosa yondashuvi V. 
Samuels tomonidan quyidagi mulohazalarda keltirilgan. Institutsional 
iqtisodiy nazariyaning predmeti "nafaqat resurslarni taqsimlash, 
daromadlarni taqsimlash, daromadlar, ishlab chiqarish, bandlik va 
narxlarning umumiy shartlarini aniqlash emas, balki butun iqtisodiyotni 
tashkil etish va boshqarishning evolyutsiyasidir. berilgan tizim." Ushbu 
muammolarga 
yondashishda 
institutsionalistlar 
neoklassik 
iqtisodchilarga qaraganda ko`proq o`zgaruvchilardan foydalanadilar.

---

28 
J.Xodjson va E.Skrepanti iqtisodiy nazariyaga ―boylik va 
daromadlarni 
ishlab 
chiqarish, 
taqsimlash 
va 
ayirboshlashni 
boshqaradigan jarayonlar va ijtimoiy munosabatlar haqidagi fan 
sifatida‖ dastlabki ta`rifini taklif qiladilar. 
Agar 
neoklassiklar 
nafaqat 
butun 
iqtisodiyotni 
bozorga 
tushiribgina qolmay, balki barcha ijtimoiy munosabatlarni bozor deb 
hisoblasalar, institutsionalistlar iqtisodiyotni bozorga emas, bozorga 
ajratadilar, ikkalasini ham institutlarning faoliyat sohasi sifatida ko`rib, 
o`zaro munosabatlarni o`rganadilar. bozorlar va institutlar, bozor va 
nobozor kuchlari. V. Samuels fikri: «Institutsionalistlar:
a) iqtisodiyot bozordan ko`proq narsani o`z ichiga oladi;
b) 
joriy 
taqsimlash 
mexanizmi 
o`z-o`zidan 
sof 
kontseptuallashtirilgan bozor emas, balki real bozorni tashkil etuvchi va 
u orqali harakat qiladigan institutlar yoki kuch tuzilmalari ... bozor 
mavjud bo`lgan darajada " [52, c. 112]. 
Ushbu yo`nalishdagi institutsionalistlar "ijtimoiy qiymat"ning 
umumlashtirilgan 
nazariyasini 
yaratishga 
harakat 
qilmoqdalar. 
Qadriyatlar mavjud imkoniyatlar to`plamidan tanlash (neoklassik narxlar 
nazariyasidagi kabi), shuningdek, to`plamlar tuzilishini shakllantirishda 
kuch va kuchlarning o`zaro ta`siri strukturasi dinamikasi orqali 
ifodalanadi.
Demak, taqsimlash tor ma`noda bozorning funksiyasigina emas, 
balki iqtisodiyotda butun tashkil etish va nazorat qilish tizimining 
natijasidir. Bundan tashqari, qadriyatlar tushunchasi nafaqat tovarlar va 
omillar narxlarida, balki iqtisodiyotda ishtirok etishni tartibga soluvchi 
va tafovutlar o`rnatadigan qadriyatlar va amaldagi qonun va axloq 
qoidalari nuqtai nazaridan ham ifodalanadi. Umuman olganda, qiymat 
tushunchasi narxdan tashqari, iqtisodiyotning faoliyatiga ta`sir 
ko`rsatadigan, bozor narxlarining shakllanishini qisman belgilab 
beruvchi ijtimoiy qiymatni qamrab oladi. 
Umuman olganda, an`anaviy institutsionalizm hali mustaqil 
tadqiqot dasturini taklif qila olmadi, garchi zamonaviy an`anaviy 
institutsionalistlarning faol faolligi jadal rivojlanishdan dalolat beradi. 

---

29 
Iqtisodiyotni qurishning bir qator klassik asarlarida muammo 
qo`yilganligi fizikaga asoslangan nazariy nazariyani amalga oshirish 
mumkin emas. Empirik tadqiqot fundamental iqtisodiy ochib bermaydi 
qonunlar.
Nazariyaning rivojlanishi bir qator teoremalarni isbotlashga olib 
keldi, eng muhimlariga javob olishning iloji yo`qligidan dalolat beradi 
savollar, qabul qilingan postulatlar doirasida qolgan holda. Ko`p 
xulosalar modellar dizaynidagi "kichik o`zgarishlar" ga nisbatan 
beqaror. Bu va boshqa bir qator holatlar bizni shunday xulosaga kelishga 
majbur qiladi ta`sirchan taraqqiyot, iqtisodiy nazariya chuqur boshdan 
kechirmoqda va uzoq davom etgan inqiroz, bu uning maqsadlarini qayta 
ko`rib chiqishga olib kelishi kerak va tadqiqotni tashkil etishdagi 
o`zgarishlar.