O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

1rayqan, irayis, oraza, oramal kabi. Bu holat hozirgi ayrim turkiy (qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz kabi ) tillarda ham saqlanib qolgan.
S burun tovushi qipchoq lahjasida qipchoq guruhiga taalluqli turkiy tillardagi kabi ikki variantlidir. Til orqa unlilar bilan keladigan S' (tats, aq, qaq- qolits, barsh, chabms kabi) va til oldi unlilari bilan keladigan S² (kes, tes, ketso‘l, sitsil, mits, e k e s e, o‘ k e s e) shakllari mavjud.
Qipchoq lahjasida k, g, g‘, q, undoshlari mustaqil fonema. Qo‘llanilish jahatidan o‘zbek adabiy tili va boshqa shevalardan farq qilmaydi.
Ammo, bir tomondan, ular mazkur lahjada ohangdoshlik qonuniyat bilan bog‘liq ravishda bir-biriga til oldi va til orqalikda variant bo‘lib kelish bilan, ikkinchi tomondan, ba’zan so‘z oxirida ikkilamchp v undoshiga aylanish bilan o‘ziga xosliklarga ham ega. Qiyoslang;
adabiy tilda: qipchoq lahjasida
tog‘ tav
bo‘yog‘ boyov
ellik elluv
Qi p ch o q lahjasida arxaik shaklga kirib qolgan so‘zlar ham anchagina: shmrdan (shgrdan somonning loy shuvab bekitilgan uyumi), g‘odmra (g‘mdra-avvalgi yildan qolgan donning har-har joyda chiqqan shakli), otav (o‘tov), qora uy, baqan (to‘yda kelinga tutiladigan to‘siq), kerege (keraga), uvmq, (uvuq), chatsg‘araq (chongg‘aroq), belbev (belbog‘-qora uyning atrofini aylantirib kigizning ustidan boglaydigan ip) ergenek (erganak), keli, keli sap (keli dasta), j,ekkemmq (yakkalik)-otni bog‘laydigan maxsus yog‘och-qoziq, qoldmymrman (qo‘l tegirmon), pestek (po‘stak), nepremech —ko‘rpa-yostiqni o‘rab qo‘yadigan gilam- qop, sandal (sandal), amach (omoch), moymnturuq (bo‘yinturuq), tish (tish), tirkish (tirkish), kogen (qo‘qon), jehez (jihoz), minsek (mursak), postmn (po‘stin), basma (bosma chakman), kevish (kavush), petek (patak), chekmen (chakman), meki // mo‘ki (oyoq kiyimi), jelek (jelak), delegey (delegay), tupek (tupak), jumelek (jamalak), tmshqalm (tishqoli), gejjek (gajak), aymash (oyim oshi), jenchmich //jenchmich (yanchminch), qag‘anaq (qog‘anoq), kilegey (kilagay), qazan nan (qozon non), aqso‘yek (oq suyak- o‘yin turi), saqa (soqqa-o‘yin turi), ashmq (oshiq-o‘yin turi), taltayaq (toltoyoq-o‘yin turi), orda (o‘rda -o‘yin turi) kabilar.
Qipchoq lahjasi vakillari nutqida o‘zlashgan so‘zlarning ayrimlari qayta ishlanib bu shevalarningleksik-stilistik tomondan rivojlanishini, rang-barangligini orttirishda imkoniyat beradi. Masalan, malchm (molchi), mazalm (mazali), mazasmz (mazasiz), iretssiz (rangsiz), shadmanlmq (shodmonlik), abadanchmlmq (obodonchilik), qursannmq (xursandlik), charpaylm (chorpayli) va boshqalar.
O‘g‘uz lahjasini juda ko‘p olimlar o‘rgangan. Chunonchi, G‘ozi Olim Yunusov, («O‘zbek lahjalarining tasnifida bir tajriba» 1936), E.D. Polivanov («Shovot rayon, Qiyot — Ko‘ng‘irot qishlog‘i shevasi»), A.K. Borovkov, keyinchalik Ahmad Ishaev («O‘zbek tili mang‘it shevasining fonetik xususiyatlari»), Yusuf Jumanazarov («Hazorasp shevasining morfologik xususiyatlari»), Erka O‘rozov («Janubiy Qoraqalpogiston o‘zbek shevalari»), Fattoh Abdullaev («O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi») va boshqalar mazkur lahjani maxsus tadqiq etdilar.
Janubiy Xorazmning Urganch, Hazorasp, Xonqa, Xiva, Bog‘ot, Shovot, Qo‘shko‘pir, Yangiariq tumanlarida, Turkmanistonning Toshovuz viloyatining bir qismida, Turkistonning Qarnoq, Iqon, Sayram, Qorabuloq, Ibota qishloq aholisi o‘g‘uz lahjasida so‘zlashadilar. Albatta hududiy jihatdan bo‘lgan farq ma’lum darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun garchi ular O‘guz guruh lahjasini tashkil etsa-da, ba’zan bu shevalarda qisman tafovutlarning ham bo‘lishi tabiiy bir holat. Ammo mazkur guruh lahjalarda shubhasiz umumiylik mavjud.
Urganch — Xiva guruh shevalarda unli tovushlar o‘nta: i, ‘, q o‘, u, o, e, e, a, (e), a. Bulahjadaxuddi eski o‘zbektili va qipchoqlahjasidagi kabi «i»(til oldi) va «n» (til orqa), «o‘» (til oldi) va «u» (til orqa), «0» (til oldi) va «O» (til orqa) unlilari mustaqil fonema. Biroq Turkiston hududidagi o‘g‘uz lahjasida, ya’ni shimoliy o‘zbek shevalarida unlilar soni 9 ta. Bu shevalarda qisqa ‘ fonema sifatida mavjud emas.
O‘g‘uz lahjasida birlamchi cho‘ziq unlilar mavjud. Bu xususiyat ularni qipchoq va qorluq guruh lahjalaridan farqlaydi. Ayni paytda o‘zbek adabiy tilidan ham shu jihatdan farqlanadi. Chimkent viloyatiga tarqalgan o‘g‘uz shevalarida ham birlamchi cho‘ziq unlilar mavjud. Bu hudud lahjasida 9 ta qisqa unlilarga yana shuncha cho‘ziq unlilar qo‘shilib, unli fonemalarning miqdorini 18 taga etkazadi: a:, e:, i:, e:, m, o‘:, u:, u:, o:
A: a:g‘a, ba:la, ba:zar, a:dash, a:ya (oyi).
E: e:sh’ (dugona), e:rinchek (erinchoq), te:rek.
I: ti:ze, ti:sh, i:s, ti:rk
1: (‘) q’yz, q’yn (qin), yaq’yn.
O‘: to‘:b, to‘:n, to‘:sh.
U: tu:z, tu:t, u:ch
0: e:t, te:r, be:bek.
O: o:t (olov), to:g‘ay, qo:y
Xorazm o‘g‘uz shevalarida qisqa va cho‘ziqunlilar miqdori o‘n etgita. Bu guruh o‘g‘uz shevalarda cho‘ziqlik asosan ot kategoriyasidagi so‘zlarda (keng ma’noda) uchraydi, fe’l turkumidagi so‘zlarda uning tarqalishi juda cheklangan. Hatgo cho‘ziqlikka ega bo‘lgan otdan fe’l yasalganda ham unlilarning cho‘ziqligi zaiflashadi va oddiy cho‘ziqliqsagi unliga teng bo‘lib qoladi: at — a:t, ot — o:t, ot — e:t kabi.
Ikkilamchi cho‘ziqlik o‘z xarakteri va qo‘llanish chegarasiga ko‘ra, boshqa o‘zbek shevalaridan keskin farqlanmaydi. Bunday cho‘ziqlik odatda turli tovush jarayonlari ba’zi tovush yoki biror bo‘g‘inning tushishi natijasida shakllanadi:
[R] tushadi: ba:d’m, be:d’, to:t
[L] tushadi: a:d’, bo:d’, qa:d’
[Y] tushadi: e:t (eyt), to‘:me
[G] tushadi: bi:z, ti:d’, i:n (egin)
[Q][K] tushadi: ayu:, azu: ellu:
O‘rta kenglikdagi unlilar oldidan protetik tor unlining ortgirilishi hodisasi o‘g‘uz guruh shevalarida qayd etilmaydi. Bu hodisa (diftonglashish hodisasi) faqat qipchoq lahjasida turli darajada namoyon bo‘ladi.
O‘g‘uz lahjasida q, g‘, x undoshlari chuqur til orqasida emas, tilning orqa qismida talaffuz etiladi. K, G undoshlari odatdagidan yumshoqroq tovushlar bo‘lib, tilning o‘rta qismida paydo bo‘ladi. G undoshi nutqsa ba’zan Y undoshi bilan ham almashinib turadi . So‘z boshida kelgan jarangsiz K undoshi o‘g‘uz lahjasida jarangli G undoshi bilan almashinib qo‘llaniladn: kel — gel, kez — gez kabi. So‘z boshida kelgan jarangsiz T undoshi o‘g‘uz lahjasida jarangli D undoshi bilan almashinadi: temir — dem1r, tert — dert kabi.
O‘g‘uz lahjasida N, burun tovushi qipchoq lahjasidagi N, tovushiga nisbatan til orqaroq: mennen gett’, saqa yett’; Aytmq, bu ya:r sze kmleden qag‘an? (Xiva)
O‘g‘uz lahjasi ham qipchoq lahjasi kabi ohangdoshlik (singarmonizm)ning har uch qonuniyatiga amal qiladi. Xususan tovushlardagi til orqalik va til oldilik, undoshlardagi jaranglilik va jarangsizlik nutqsa o‘z ifodasini topadi: Du:z soramaqa dl, srke soramaqa usul gerek (Xiva). Hunell qul elnche xarolmas (Maqol).
Tag‘n aras’dag‘g bulaqlard’n muzdak suv ch’xga yat’pt’. Dyen ull’s’ keprn o‘stnde tayaq yeyd/yyd (Urganch).
So‘z albatta tilning oynasi. Shu sababli lahjalarda ham o‘zaro va adabiiy tildan farq qiluvchi so‘zlar anchagina uchraydi. Chunonchi, Xorazm shevalarida zesg (narvon) so‘zi CHimkent viloyatidagi o‘g‘uz shevalarida o‘zeqg shaklida ishlatiladi. Qorluq guruh shevalardagi o‘xshamoq - o‘xshash — o‘xshamoq so‘zi o‘rnida o‘g‘uz lahjasining har ikki tarmog‘ida meszesh (meszemek) so‘zi ishlatiladi.
Kanal, anhor ma’nosida Xorazm o‘g‘uz lahjasida arna so‘zi ishlatiladi.

O‘g‘uz lahjasida	O‘zbek adabiy tilida
Anmz	Bug‘doypoya
At’z	Ekin maydoni
Ern	Lab
Ezu	Ikki labning tutashgan joyi
Armg‘	Toza
Asmg‘ (a: ssh)	Foyda
Qomcha	Kigiz to‘qim
Kepchk	Egar yostig‘i
Begemek	Bo‘g‘moq, band qilmoq
Beget	Damba
Quv	Oqqush
Sitsir	Pay, tomir
Saqaq	Bag‘baqa
Tota yol	To‘g‘ri yo‘l
Keshkin	Tog‘ toshi
Kevesh	Xurma, kuvacha
Qovash	Tarnov
Kekey	Xotira, yod
Kemirchek	Tog‘ay
Savalaq	Tutun chiqmasligi uchun o‘choq og‘ziga tiqiladigan latta

O‘g‘uz lahjalarining har ikki guruhida tarixiy o‘tgan zamon shakli fe’l negiziga -g‘an, -gen, -qan, -ken shaxs-son qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li (men barg‘amman, men barg‘amma, bizle barg‘ammms, biz er barg‘ammms
shaklida) bilan hosil qilinadi. Uzoq o‘tgan zamon, o‘tgan zamon hikoya fe’llarining yasalishida boshqa lahjalardan va o‘zbek adbiy tilidan deyarli farq yo‘q deyish mumkin. Shuningdek hozirgi zamon fe’l shakllarida ham umumiylik mavjud.
Kelasi zamon fe’l shakllarining yasalishida Xorazm o‘g‘uz shevalari Chimkent viloyatidagi o‘g‘uz shevalaridan farqlanadi. Chunonchi, Xorazm o‘g‘uz shevalarida kelasi zamon fe’li «fe’l negizi»+«j,aq+shaxs-son» tarzida hosil qilinadi: gel+eaqek+men, bar+ajaq+sap kabi.
Foydalanish uchun adabiyotlar:

1. 
   Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. T.: «Fan», 1979.
   
2. 
   Daniyorov X. Opgg izucheniya djekayushix dialektov v sravnenii s uzbekim literaturnsh yazgkom. T.: «Fan», 1975.
   
3. 
   IshaevA. Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari. T.: «Fan», 1977.
   
4. 
   To‘ychiboev B., Qashqirli Q. Tuganmas boyliklar bulog‘i. T.: «O‘qi- tuvchi», 1991.