O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

e qo‘shimchasi: a) ot va sifatdan fe’l yasaydi: y e sh +e (Andijon, Farg‘ona) oyne, q’yna (Toshkent), b) fe’l negizidan ravigssosh hosil qiladi: kere-tur’p (Andijon)//kere tur’p (Toshkent).

-ey qo‘shimchasi: a) sifat va ravishdan fe’l yasaydi: ezey (Toshkent) // ozey (Farg‘ona, Andijon). b) sifat va otdan ot hosil qiladi: xemey (Toshkent) // xamek (Farg‘ona, Andijon).

• 
  ek’ otdan sifat yasaydi: e:zek’ (Toshkent). yo‘zeki (Andijon).
  
• 
  ele sondan jamlovchi son yasaydi: tereles’ (Andijon, Farg‘ona).
  
• 
  eg‘en fe’l negizidan sifat yasaydi: suzeg‘en, qepeg‘en (Toshkent), suzehen (Andijon).
  
• 
  ay (ey): kepey, kemey, (Buxoro).
  
• 
  be, -ba — sifat yasaydi: baquvvat, bama:n’ (Buxoro), besevlet, bedevlet (Toshkent).
  
• 
  band: hunarband (Buxoro).
  
• 
  be - otdan sifat va ravish yasaydi: bevapa (Andijon), besev’r (Toshkent).
  
• 
  bez otdan ot yasaydi: kaftarbez (Buxoro).
  
• 
  ben otdan ot yasaydi: sarayben, darbezaben (Buxoro).
  
• 
  bef ot yasaydi: g’lambef (Buxoro)-gilam to‘quvchi.
  
• 
  van: mehr’van (Andijon).
  
• 
  vez: dervez (Toshkent).
  
• 
  ven: to‘reven (Toshkent)- to‘rezben, darvezven (Buxoro)-darvezaben, eyelven (Toshkent)- ayolmand.
  
• 
  vet: ketvett’ (Toshkent).
  
• 
  ger otdan ot yasaydi: savdager (Andijon)//sevdeger (Toshkent) sev’nger (Toshkent).
  
• 
  geche son va ravishdan ravish hosil qiladi: ertegeche, yo‘zgeche (Toshkent).
  
• 
  gechey’n: kechkechey’n, seg‘et beshkechey’n (Toshkent).
  
• 
  gechen: ertegechen, yo‘zgechen (Toshkent).
  
• 
  gechevur: ertegechevur (Farg‘ona).
  
• 
  gar: zargar, m’sgar (Buxoro).
  
• 
  g’r: fe’ldan sifat yasaydi: sezg’r (Andijon, Toshkent).
  
• 
  ger: otdan ot yasaydi: duredger (Toshkent).
  
• 
  gu (n)dey fe’l negizidan ravish yasaydi: vlgo‘ (n)dey (Toshkent).
  
• 
  dey: yo‘g’rdey (Toshkent). Sendey (Toshkent).
  
• 
  dekem: restekem (Toshkent).
  
• 
  dar: naqshdar (Andijon).
  
• 
  dash: yoldash (Andijon).
  
• 
  d’gen hozirgi — kelasi zamon sifatdoshi yasaydi: keted’gen (Toshkent, Andijon), o‘g‘uzda:-dag‘an: geldag‘an, baradag‘en.
  
• 
  den: a) otdan ot yasaydi: g‘alladen (Andijon), s’ye: den (Toshkent)- g‘alladon, siyohson; b) otdan sifat yasaydi: b’l’mden (Toshkent).
  
• 
  der: otdan sifat yasaydi: pulder (Toshkent), dekender (Buxoro).
  
• 
  deq: a) fe’ldan ot yasaydi: qo‘ndeq (bundaq//mundeq (> munde:) (Toshkent).
  
• 
  doz: otdan ot yasaydi: topp’doz (Toshkent), zardoz (Buxoro).
  
• 
  ‘: a) otdan fe’l yasaydi: bey’ (Andijon, Toshkent), b) ismdan sifat yasaydi: buzuq’ (Toshkent).
  
• 
  ‘k. Fe’ldan sifat va ot yasaydi: tengk, el’k (Andijon), qiyoslang: qipchoq lahjasida kesik, sshmq.
  
• 
  ‘ldeq. tovushga taqlid so‘zlardan ot va sifat hosil qiladi: sheq’ldeq (>sheq’ldeq) (Toshkent).
  
• 
  ‘lle. Tovushga taqlid so‘zlardan fe’l yasaydi: v’z’lle (Toshkent, Andijon).
  
• 
  ‘m fe’ldan ot yasaydi: ter’m, or’m, k’y’m (Toshkent).
  
• 
  ‘nd’ fe’ldan ot yasaydi: q’r’nd’ (Toshkent, Buxoro).
  
• 
  ‘p fe’l negizidan o‘tgan zamon ravishdoshini yasaydi: chertip (Andijon), korip (Toshkent), qiyoslang: qipchoq lahjasida sorap, chmg‘sh, so‘yo‘no‘p (suyinip).
  
• 
  ‘sh a) fe’ldan harakat nomi yasaydi: oq’sh (Toshkent).
  
• 
  ‘ch’sh (Andijon) qiyoslang: o‘g‘uz lahjasida -maq //-mek:
  
• 
  oqmaq, gelmek. b) fe’lning birgalik nisbatini shakllantiral>g yuv’sh (Andijon).
  
• 
  ‘sh (Toshkent) v) sifatning ozaytirma shaklini yasaydi: kek’sh (Andijon, Farg‘ona), kek’sh (Toshkent).
  
• 
  : buzuq (Andijon, Fargona), qshlaq.
  
• 
  shdaq : shaqshdaq (Andijon).
  
• 
  y: ko‘rey (Toshkent)- kurak.
  
• 
  yep hozirgi zamon fe’lini hosil qiladi: ‘shleyept’. Toshkent lahjasida vett:’shlevett qipchoq lahjasida —jatmr// yatmr:barajatir, chmgayatmr.
  
• 
  ken fe’l negizidan o‘tgan zamon sifatdoshini shakllantiradi: kech’kken, ketken (Toshkent).
  
• 
  kenche: kech’kkenche, ketkenche (Toshkent).
  
• 
  keche: kechkeche, o‘chkeche (Toshkent).
  
• 
  kechen: o‘chkechen (Toshkent).
  
• 
  kechevur: kechkechevur (Farg‘ona).
  
• 
  kesh: otdan ot yasaydi: yo‘kkesh (Fargona, Andijon), ch’zmekesh (Toshkent).
  
• 
  kash: suratkash, p’llakash (Buxoro).
  
• 
  mek: kekmek (Farg‘ona, Andijon).
  
• 
  men, -men: sifatdoshdan ot va sifat yasaydi: ho‘nermen (Toshkent), b’lermen(Andijon, Farg‘ona), b’lermen (Toshkent)y’yer-men- chermen
  

(Toshkent).

• 
  meqch’ istak ma’nosini ifodalovchi fe’l yasaydi: kemeqch’ (Toshkent) qipchoq lahjasida — mekchin// — maqchmn//-maxchmn: kemekchin, aytmaqchmn// aytmaxchmn.
  
• 
  ep: qleptu (Buxoro), qvett (Toshkent)- vett.
  
• 
  ut: kelutt’ (Namangan).
  
• 
  xush — otdan sifat yasaydi: xushb’ch’m (Toshkent).
  

Qorluq lahjasida yuqoridagi qushimchalar so‘z va shakl yasaganidek, bundan boshqa juda ko‘p qo‘shimchalar ham shu ma’noda qo‘llaniladi.
Qorluqlahjasida so‘zlar sintaktik usul bilan ham hosil qilinadi. Masalan: qara yalaq (Farg‘ona), (Toshkent chug‘urchug‘), petme ch’mch’q (Andijon), (Toshkent j’blej’ben), b’zevesh (Toshkent)-buzoq boshi, o‘che:vesh’ (Farg‘ona)-oshxona va boshqalar.

Savollar:

1. Dialektal nutqning qanday xususiyatlari bor?
2. O‘zbek shevalari sintaksisini kimlar o‘rgangan?
3. Shevalarga oid gaplarga xos gap bo‘laklarini kim tadqiq etgan?
4. Namangan guruh shevalarida gap bo‘laklarining joylashishini kim o‘rgangan?
Adabiyotlar:
1. Abdullayev F.A. O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. T., Fan, 1978.
2. Aliyev A. O‘zbek dialektologiyasidan metodik ko‘rsatma. T., Universitet, 1980.
3. Jumanazarov Yu. O‘zbek tili janubiy Xorazm (o‘g‘uz) dialektining sintaktik tuzulishi. T., Fan, 1976.
4. Turopova M. O‘zbek shevalari sintaksisi. T., Fan, 1984.
5. Turapova M. Sh. Poryadok chlenov predlojeniya v o'zbekskix govorax (po materialam karluksko – uygurskoy gruppi govorov) AKD.T., 1972.