|
“Biz kecha kim edig-u bugun kim bo‘ldik?”
Kechagi mustabid tuzumda yashagan insonlar yaxshi biladi: o‘sha paytda
O‘zbekiston degan go‘zal bir diyorni, o‘zbek degan buyuk bir xalqni kim tanirdi?
Bizni mustaqil davlat sifatida kim tan olardi?
Yurtimiz qanday ulkan va noyob boyliklar makoni, aziz-avliyolar, buyuk
allomalar, olim va mutafakkirlar vatani ekanini, biz qanday betakror meros,
qanday ulug‘ zotlarning vorisi ekanimizni kim bilardi?
48
Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b.Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -Т.: “Fan va texnologiya”,2009. 382-
бет.
Milliy
qadr-qimmatimizni,
barchamiz
uchun
muqaddas
diniy
qadriyatlarimizni, urf-odatlarimizni pisand qilmasdan, ular ayovsiz toptalgan
zamonlarda bundan ortiq alam va bedodlik bo‘lishi mumkinmidi?
O‘zbekistonimiz faqatgina xomashyo yetkazib beradigan, iqtisodiyoti
biryoqlama rivojlangan, paxta yakkahokimligi halokatli tus olgan o‘lkaga
aylantirilgan, sobiq SSSR tarkibida eng qoloq agrar respublika emasmidi?
O‘zingiz ayting, bunday xalqni yengib bo‘ladimi?
Xalqimizni boqish uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsulotlarini chetdan,
kimlargadir yalinib olib kelganimizni unutib bo‘ladimi?
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning nutqlarida qoʻllangan ritorik soʻroq
gaplar:
O‘zingiz o‘ylang, Samarqand shahri, Imom Buxoriy, Amir Temur,
Ulug‘bek rasadxonasi, Hazrati Doniyol, Registon, Shohi Zinda ansambli degan
nomlarning o‘zi, ta’bir joiz bo‘lsa, jahon miqyosidagi mashhur brendlar emasmi?
Agar ushbu tizimlarda tartib-intizom, insonga e’tibor bo‘lmasa, o‘zingiz
ayting, boshqa sohalardan nimani kutish mumkin?
Holbuki, madaniyat va san’at arboblari hamisha jamiyatning eng oldingi
saflarida bo‘lishi, o‘z asarlari, faol grajdanlik pozitsiyasi bilan odamlarni ezgu
maqsad va marralar sari boshlashi, ilhomlantirishi kerak emasmi?
Yoshlar uchun barcha sharoitlarni muhayyo qildik, deb biz kimni
aldayapmiz?
Agar biz yolg‘on g‘oyaga aldanganlarni o‘z holiga tashlab qo‘yadigan
bo‘lsak, ertaga chetda payt poylab turgan qabih yov kelib, uni o‘z ortidan yetaklab
ketmasligiga kim kafolat beradi?
Siyosiy yetakchilarimizning nutqlarida
iboralar
alohida o‘ringa ega. Iboralar
ilmiy tilda frazema, frazeologik birikma nomlari bilan ataladi. “Frazema til
qurilishining lug‘at bosqichiga mansub ikkinchi lisoniy birlik bo‘lib, bittadan ortiq
leksemaning o‘zaro semantiksintaktik birlashuvi bilan tarkib topgan bo‘ladi,
shunga ko‘ra tuzma segment birlik deyiladi; sintaktik tuzilishi jihatidan birikmaga,
gapshaklga teng bo‘lib, odatda, nominativ va signifikativ vazifa bajaradi, lekin
leksemadan ifoda jihati bilangina emas, mazmun jihati bilan ham farq qiladi.
Adabiyotlarda ushbu til birligi frazeologizm, frazeologik birlik kabi
terminlar bilan ataladi; leksema, morfema terminlariga monand ravishda frazema
deb atalishi ma'qul. Frazemalar o‘rganiladigan sohani esa frazemika deb nomladik
(Adabiyotlarda frazeologiya termini ishlatiladi).
Lisoniy birlik sifatida frazema ikki jihatning
–
ifoda jihatining va mazmun
jihatining bir butunligidan iborat”.
49
Bu vositalar nutqlarining ta’sirdorligi hamda
obrazliligini ta’minlovchi asosiy vositalardan biri sifatida qo‘llagan. Shu bilan bir
qatorda, uslubiy o‘ziga xoslikka ega vositalar hisoblanadi. Siyosiy arboblarimiz bu
birliklardan mahorat bilan nutqlarida foydalangan. Masalan:
Qulog‘iga qo‘rg‘oshindek quyib olsin, bosh qotirmoq, sirti yaltiroq, ichi
qaltiroq, bir yoqadan bosh chiqarmoq, guvoh boʻlmoq
, odamning
yuragiga qanday
yoʻl topmoq
,
yoʻl qoʻymoq
, qaytadan
koʻrib chiqmoq
kerak,
ilgari surmoq
,
koʻzda
tutmoq
, keng
yoʻl ochmoq
,
nur ustiga nur
,
roʻkach qilmoq
,
bong urmoq
,
choralarni koʻrib bormoq, chek qoʻymoq
,
barham bermoq
,
oldini olmoq
,
qayd
etmoq
, barpo etmoq,
xijolat boʻlmoq
,
kosasi oqarmoq
, ezgu ishga
qoʻl urmoq
,
tilga
olmoq
,
qadam qoʻymoq
,
magʻzini chaqmoq
,
koʻngli toʻq
,
igna bilan quduq
qazimoq, salomga yarasha alik olmoq, haykal qo‘ymoq, qon kechmoq, ko‘pni
ko‘rgan, til topishmoq, og‘iz to‘ldirmoq, og‘iz ko‘pirtirmoq, og‘irini yengil qilmoq,
bosh-qosh boʻlmoq, baho bermoq, quloq solmoq, dardiga darmon bo‘lmoq, qadam
qo‘ymoq, qulog‘iga quyib olmoq, quloq tutmoq, ishonchni amaliy ishlar bilan
oqlamoq, ishonchni oqlamoq, yoqasini ushlamoq, pul topib aql topmagan, bosh
ko‘tarmoq, qo‘lini yuvib, qo‘ltig‘iga urmoq, qo‘l urmoq, qo‘li gul, boy bermoq,
yordam qo‘lini cho‘zmoq, qo‘lga kirmoq, qo‘ldan chiqarmoq, qo‘lga olmoq,
oyoqqa turib olmoq, ko‘zimizni ochmoq, ko‘zda tutmoq, ko‘zga tashlanmoq, ko‘zga
ko‘ringan, ko‘z ochib yumguncha, ko‘rib chiqmoq, ko‘z-ko‘z qilmoq, ko‘z yummoq,
ko‘z oldiga keltirmoq, ko‘z oldida, ishning koʻzini biladigan, tilga olmoq, barham
bermoq
, “
mudrab yotmoq
”.
Takrorlar
dan ham siyosiy arboblarimiz o‘z nutqlarida juda ta’sirdor va
samarali vosita sifatida foydalangan. Takrorlar turli funksional uslublarda
49
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili (darslik). –Тoshkent : “Universitet”, 2006. 135-bet.
ishlatiladi. Bu haqida S.Karimov “Takror o‘zbek tilining badiiy uslubida eng faol
qo‘llanadigan stilistik usullardan biridir. Ammo uning boshqa funksional
uslublarda foydalanishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Chunki, har bir uslubda
ma’noni ta’kidlab, alohida ajratib, ba’zan bo‘rttirib ko‘rsatishga, ma’lum o‘rinlarda
diqqatni jalb qilishga ehtiyoj bor. Bu ehtiyojni qondirish uchun ko‘pchilik
tomonidan oson qabul qilinadigan, fikr yuritilayotgan sohada yoki kundalik
turmushda faol ishlatiladigan til birliklari takroriy qo‘llaniladi.”
50
Notiqlarimiz
nutqlarida takrorlar o‘ziga xos vazifalar bajargan. Takrorlarga misollar. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov nutqidan:
Yo‘q va aslo yo‘q.
Mustaqillik va yana bir bor mustaqillik.
Izlanish va yana bir bor izlanish.
Hech qachon – men takror aytaman – hech qachon.
Barcha-barchangizga.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev nutqida qoʻllangan takrorlarga misollar:
Hammamizni tarbiyalagan, voyaga yetkazgan –
Do'stlaringiz bilan baham: |
