O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti V. Yu. Ahrorov

holatlar sanaladi? 
A)
Psixoanaliz 
B)
Kognitivizm 
C)
Bixeviorizm 
D)
Interaksionizm 
12.
 
Qaysi nazariya shaxs doimo sotsial va jamiyatdan tashqarida shakllanishi 
mumkin emas degan g‘oyani ilgari suradi? 
A)
Psixoanaliz 
B)
Interaksionizm 
C)
Kognitivizm 
D)
Bixeviorizm 
13.
 
Sotsiometriyaga kim asos slogan? 
A)
Yakob Levi Moreno 
B)
R.Atkinson 
C)
Ya.L.Kolominskiy 
D)
Erik Lennard Bern 
14.
 
Qaysi nazariya amaliyotda alohida odamlar bilan ishlashdan tashqari er-
xotin, oilalar, turli guruhlarni korrektsiyalash tizimini tashkil etadi? 
53

---

A)
Psixodinamika 
B)
Bixeviorizm 
C)
Zamonaviy transakt tahlil 
D)
Psixoanaliz 
15.
 
Ekzistentsial psixologiya asoschilari kimlar? 
A)
R.Mey, I.Yalom 
B)
I.Pavlov, V.Bexterev 
C)
G.Xaymen, T.Sarbin 
D)
K.Yung, E.Fromm 
 
54

---

V BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA SHAXS MUAMMOSI
 
V.1. Shaxs – sotsial ta’sirlar mahsuli sifatida
«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llanilladigan tushunchalar 
sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha 
atrofida qayd etiladi. Inson ruhiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday olim 
yoki tadqiqotchi ham shaxsning sotsialligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi 
masalasini chetlab o‘tolmagan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Homo sapiens» – «aqlli zot» tushunchasini 
o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo bo‘lganiga tahminan 40 ming yildan oshibdi. 
Bu davrda olimlarning e’tirof etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish.
Charlz Darvin ta’biri bilan aytganda, tabiiy tanlanish jarayonida yer yuzida 
saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq 
biologik omillardan ko‘ra, sotsial omillar ta’sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun 
ham har bir individni yoki shaxsni o‘rganish masalasi uning bevosita sotsial muhiti 
va uning sotsial normalari doirasida o‘rganishni taqozo etadi. 
Sotsial muhit – bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida faoliyat 
ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu sotsial olam bilan aloqasi 
uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan sotsial xulq 
normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya ilmining 
namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxs va jamiyat 
aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol 
topishi qonuniyatlarini izlaganlar.
Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, A.Navoiy kabi ko‘plab Sharq allomalari 
ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va sotsial sirlarini ochishga o‘zlarining eng 
durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. Barcha qarashlarda umumiy bo‘lgan narsa shu 
bo‘lganki, odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda 
tutgan o‘rni va mavqeini bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham 
shundan kelib chiqqan holda, uning sotsial mavqei, sotsial munosabatlar tizimidagi 
o‘rni bilan belgilanishi kerak. 
55

---

Lekin, shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar masalasi birdaniga, bir 
xil yechimga kelinmagan. Bu o‘zaro munosabatlar asosan ikki polyar nuqtai nazardan 
kelib chiqadi. 
Nativizm
yo‘nalishining tarafdorlari insonlardagi barcha xususiyatlarni tug‘ma 
xarakterga ega, deb e’tirof etadilar (Lens, Gruber va boshqalar). 
Empirizm
tarafdorlarining fikricha, yangi tug‘ilgan 
bola go‘yoki «top-toza taxta» (tabula rasa), unga hayot va 
undagi talablar o‘zining qonuniyatlarini yozadi va bola 
ularga so‘zsiz bo‘ysunishga majbur. Bu yo‘nalishning 
asoschilaridan biri Djon Lokk bo‘lib (1632 – 1704) uning 
fikricha, tug‘ma fikrlar yoki g‘oyalar bo‘lishi mumkin 
emas, ular xohish-tilak va og‘riq kabi elementar 
sezgilarning qayta ishlanishi natijalaridir. Hayotda ana 
shunga o‘xshash turli xil sezgilar va g‘oyalarning 
assotsiatsiyasi ro‘y beradi.