O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “oliy matematika” kafedrasi ekonometrika asoslari fanidan «Vaqtli qator darajalarining avtokorrelatsiyasi»

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI

“OLIY MATEMATIKA” KAFEDRASI

EKONOMETRIKA ASOSLARI
fanidan «Vaqtli qator darajalarining avtokorrelatsiyasi» mavzusi bo’yicha laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish bo’yicha
USLUBIY KO’RSATMA




Samarqand-2022 yil
E.X.Salimov Vaqtli qator darajalarining avtokorrelatsiyasi. Uslubiy ko’rsatma va topshiriqlar. Samarqand. SamISI, 2022 y.

Tuzuvchilar: E.X.Salimov

Taqrizchi:
X.Qarshiboyev SamISI “Oliy matematika va axborot texnologiyalari” kafedrasi katta o’qituvchisi, m-f.f.n. kafedra mudiri.
Ushbu uslubiy ko’rsatma laboratoriya ishlarini bajarish uchun talabalarga amaliy yordam sifatida tuzilgan. Laboratoriya ishlarini bajarishning o’ziga xos xususiyatlari shundaki, talaba fanni o’rganish jarayonida olgan bilimlarini bevosita amaliyot masalalarini yechishga tadbiq etishni o’rganadi.
Uslubiy ko’rsatma “Ekonometrika asoslari” fani uchun tuzilgan dastur asosida tuzilgan bo’lib talabalarda nazariy va amaliy ko’nikmalarni hosil qilish uchun xizmat qiladi.
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti, O’quv-uslubiy Kengashning
2022 yil ____ ___________dagi № ___ - son bayonnomasi bilan ko’rib chiqilgan va chop etishga tavsiya etilgan.
Vaqtli qatorlar to’g’risida umumiy tushunchalar.
Matematik statistikaning asosiy masalalaridan biri – o’rganilayotgan hodisalarning makonda o’zgarish va rivojlanish jarayonini tadqiq qilishda vaqtli qatorlarni tuzish va tahlil qilish yo’li bilan hal etiladi.
Iqtisodiy hodisalarning makonda o’zgarishini ifodalayotgan sonlar ketma-ketligini kuzatish vaqtli qator deb ataladi.
Vaqtli qatorlar ko’rsatkichning barqaror o’zgarishlariga va xususiy tasodiflar o’zgarishiga ega bo’ladi. Vaqtli qatorlardagi xususiy tasodiflarni bartaraf etish va barqaror o’zgarishlarni aniqlash uchun ular u yoki bu usullar bilan taqqoslanadi. Taqqoslangan qatorlarni haqiqiy qatorlar bilan taqqoslash, ayrim korxonalarni, tarmoq va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning ba’zi muhim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslangan va haqiqiy qiymat ko’rsatkichlarining farqi, taqqoslangan qatorlar joylashgan va kelajak rivojlanish ko’rsatkichlari qatorlari joylashishi mumkin bo’lgan chegaralarni aniqlash imkonini beradi.
Ko’pgina iqtisodiy tadqiqotlarda, ayniqsa vaqtli qatorlarni tahlil qilish jarayonida nihoyatda chegaralanib tanlash bo’yicha aniqliklarni qayta ishlashga to’g’ri keladi. Shunday sharoitda tajribalar guruhini ta’riflash uchun qilingan har qanday urinish, mutloq rasmiy va subyektiv bo’ladi. Shuning uchun ko’pchilik hollarda hodisaning qandaydir bir tomonini ehtimol ta’riflash imkoniyatini aniqlash qiyin. Iqtisodiy vaqtli qator farq qiluvchi xususiyatlarini quyidagicha ko’rsatish mumkin:
a) berilgan sharoitda kuzatilayotgan jarayonni qayta kuzatish mumkin emas;
b) odatda kuzatilayotgan qatorlar, kuzatilayotgan tanlama hajmiga ko’ra juda chegaralangan bo’ladi.
Shuning natijasi o’laroq o’rganilayotgan hodisalarga ehtimollar nazariyasi bilan yondashishda hodisalar modelini statistik eksperimentlarda xayolan tasavvur etish, shuningdek, ba’zi bir ehtimollikni cheklab qo’yish lozim. Xaqiqatdan ham statistik xulosalar baholashni tanlashga yoki ko’rib chiqilayotgan umumiy model doirasida oldindan o’rganilgan nazariy mezon xususiyatiga asoslangan bo’ladi.
Kelajakning vaqtli qatorlari ishonchlilik darajasiga ko’ra hisobli (yaqin 20-30 yil uchun ishonchli), umumiy tasavvurlarga ko’ra taxminiy (100 yilgacha) va xayoliyga (100 yildan ko’p) bo’linadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o’zgarishi dinamika deb, shu jarayonni ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatori esa vaqtli qatorlari deb yuritiladi.
Hodisalarning vaqt davomida o’zgarishini ta’riflovchi statistik ko’rsatkichlar qatori vaqtli qator deb yuritiladi.