O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti kurs ishi mavzu : atom tuzilishi mavzusini o’qitishda “muloqot” treningi metodidan foydalanish

Yadroning zanjir reaksiyasi.

Agar og’ir yadrolar

ni neytronlar bilan bombardimon qilsak uran yadrosi parchalanib 200MEV yadro energiyasi ajralib chiqadi.

parchalanish jarayonida hosil bo’lgan uchta neytron zarrachasi navbatdagi uran yadrolarini parchalashga ishtirok etadi. Tezda uzluksiz zanjir reaksiyasi yuzaga keladi yoki portlash sodir bo’ladi. Zanjir reaksiyaning borishi (kuchayishi yoki susayishi) neytronlarnig ko’payishi koeffisiyenti K bilan belgilanadi.

agar k>1 bo’lsa zanjir reaksiyasi kuchayadi. N_i-ikkilamchi, N_i-1-birlamchi neytronlar soni K1 bo’lsa, ikkilamchi neytronlar soni birlamchi neytronlar sonidan kichik bo’lib, zanjir reaksiya susayadi. K=1 bo’lsa zanjir reaksiyasi bir xil darajada saqlanadi.

Odatda neytronlar soni grafit, kadmiy, bor yoki og’ir suv yordamida sekinlashtiriladi va zanjir reaksiyasi boshqarilib turiladi. Kadmiy, bor, grafit va og’ir suv (D₂0) neytronlarni yaxshi yutadi.


Termoyadro reaksiyasi.

Yengil yadrolarning qo’shilishi natijasida atomning zanjir reaksiyasidagi energiyadan bir necha borobar ko’proq energiya ajralib chiqar ekaan. Bunga termoyadro reaksiyasi deyiladi.

Masalan:



Termoyadro reaksiyasiga asoslanib vodorod bombolari yaratildi. U atom bombosidan bir necha borabor kuchliroq ekan. Ammo termoyadro reaksiyasini xuddi atomning zanjir reaksiyasi kabi boshqarish hanuzgacha hal etilgan emas. Agar termoyadro reaksiyasini boshqara olsak, biz bitmas-tugamas energiya zahirasiga ega bo’lishimiz mumkin. Bu sohada hozirgi payta fizik olimlar tomonidan jiddiy izlanishlar olib borilmoqda.


Elementar zarrachalar.

Ementar zarrachalarni tinch xolatdagi massasi m₀ ga ko’ra 4 sinfga bo’lish mumkin.

1. 
   Fotonlar (m₀=0).
   
2. 
   Leptonlar yoki yengil zarralar (00m_e)
   

3. Mezonlar yoki o’rtacha og’irlikdagi zarralar (m_e0p)
4. Barionlar yoki og’ir zarralar (m_e0d)
Bu yerda m_e, m_p, m_d-elektron, proton, deytron massa
Barcha elementar zarralar antizarra ko’rinishda ham mavjud bo’lar ekan. Zarra va antizarraning massasi, elektr zaryadi bir xil bo’lib, faqat zaryad ishorasi bilan farq qilar ekan.



Zarra va antizarracha bilan to’qnashsa, neytral zarracha -kvanti hosil bo’ladi. Bunga zarrachalar anniglyasiyasi deyiladi.
Masalan: