-§ Atom tuzilishining Tomson modeli , Atom tuzilishining Bor nazariyasi, Rezerford tajribalari strukturasini o’rganishda “Muloqot” treningi metodidan foydalanish
2.2-§ Atom tuzilishining Tomson modeli , Atom tuzilishining Bor nazariyasi, Rezerford tajribalari strukturasini o’rganishda “Muloqot” treningi metodidan foydalanish XXasr boshlarida atom tuzilishining turli modellari taklif qilindi. 1901-yilda Tomson tomonidan atom tuzilishining dastlabki modeli taklif qilindi. Tomson modeliga asosan atom musbat zaryadlangan shar bo‘lib, manfiy zaryadlangan elektronlar shu sharda taqsimlangan. Shardagi musbat zaryad miqdori elektronlar zaryadi yig‘indisiga teng va atom neytral hisoblanadi. Elektronlarning o‘z muvozanati atrofida kichik tebranishlari natijasida atom yorug‘lik chiqaradi. Lekin keyinchalik bu modelning asossizligi aniqlandi. Shunday bo‘lsada, bu model Lorens tomonidan tajriba bilan to‘g‘r i keladigan ko‘pgina nazariyalarning yaratilishiga asos bo‘ldi. Lorens elektromagnit to‘lqinlarning moddalar bilan o‘zaro ta’siri, harakatdagi muhit elektrodinamikasi nazariyalarini qarab chiqdi. Shu bilan u A.Eynshteynning (1879-1955) nisbiylik nazariyasiga zamin yaratdi. 1905-yilda A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasi, 1926 yilda kvant mexanikasi yuzaga keldi. Kvant mexanikasining rivojlanishi murakkab va davomli bo‘ldi. 1900-yilda M.Plank ishlarida mikrodunyoning birinchi asosiy postulati – fizik kattaliklarning kvantlanishi prinsipi asoslandi. Plank tomonidan absolyut qora jism muvozanatli nurlanishi spektrida ener giyaning taqsimlanishi haqidagi qonunini ifodalaydigan formulani chiqarishda nurlanishning modda bilan o‘zaro ta’siri haqidagi klassik fizika tasavvurlariga zid bo‘lgan gipoteza aytildi: chastotasi w bo‘lgan yorug‘lik to‘lqini bilan ta’sirlashadigan moddaning atomi yoki molekulasi ener giyaning istalgan porsiyasini chiqarmaydi ham yutmaydi ham, balki ener giyaning butun sondagi elementar ħw porsiyalarini chiqaradi yoki yutadi. Bu bilan Plank atom yoki molekula chiqaradigan yoki yutadigan ener giya kvantlanganligini ko‘rsatdi. Bunda proporsionallik doimiysi Plank doimiyligi deb nomlandi. Uning tajribada aniqlangan qiymati ħ=1,054×10J×s. Kvantlash g‘oyasining keyingi rivojlanishi Eynshteyn (1905) tomonidan davom ettirildi. Eynshteyn gipotezasiga asosan yorug‘likni to‘lqin sifatida emas, balki har birining energiyasi E=ħw va P=ħw/c bo‘lgan kvantlar fotonlar) oqimi sifatida qaraladi. Bu gipoteza mikrodunyo fizikasining korpuskulyar-to‘lqin dualizmi haqidagi ikkinchi asosiy prinsipini tasdiqladi. Bundan esa Plank doimiyligi ħ kvantlash prinsipi va korpuskulyar-to‘lqin dualizmi bilan bog‘liq ekanligi ko‘rinadi. Bunday faqat mikrodunyo fizikasida ikki fundamental prinsiplarning ichki birligini ko‘rsatadi. 1913 yilda daniyalik fizik olim N.Bor ener giyaning kvantlanishini atomning yadroviy modeliga tatbiq qildi. Bor elektronlarning atomdagi harakatini xarakterlaydigan kvant postulatlarini taklif qildi. Bor nazariyasi klassik elektrodinamika qonunlarini atomning ichidagi hodisalarga tatbiq etish mumkin emasligini, ikkinchi tomondan esa mikr odunyo fizikasida fizik kattaliklarning kvantlanganligini ko‘rsatdi. Bor nazariyasi atom tuzilishi nazariyasining rivojlanishida yirik yutuq hisoblanadi. Lekin rentgen spektrlarini, ishqoriy metallar spektrlarini vodorod atomi spektrining nozik strukturasi, Shtark va Zeyeman effektlarini tushuntirishdagi muvaffaqiyatlar Bor nazariyasining chegaralanganligini ko‘rsatdi. Yangi kvant prinsiplarining ochilishi va rivojlanishi murakkab davrlardan o‘tdi va nihoyat, 1926-yilda kvant mexanikasi yaratilishi bilan mikrodunyoning nazariyasi yuzaga keldi. Atom tuzilishining ikkinchi modeli atomning planetar modeli bo‘lib, bu model to‘g‘risidagi dastlabki tushunchalar 1903-yilda Kelvin va X.Nagaoka tomonidan aytilgan edi. Atomning planetar modeliga asosan atomning markazida musbat zaryad joylashgan bo‘lib, elektronlar uning atrofida yopiq orbitalarda harakatlanadi. Ammo atom tuzilishini tushuntirishda bu ikki model ham ma’lum qiyinchiliklarga uchradi. Atom tuzilishini tushuntirish uchun tajribalar o‘tkazish talab qilinar edi. Bunday tajribalar 1911-yilda Rezerford tomonidan o‘tkazildi. U alfa-zarralarning yupqa metall folgalarda sochilishi ustida bir qator tajribalar o‘tkazdi. Rezerford o‘tkazgan tajribalari asosida atom tuzilishining planetar modelini taklif qildi. Atomning planetar modeliga asosan atom quyidagicha tuzilgan: atom musbat zaryadlangan yadr o va uni o‘rab olgan manfiy zaryadli elektronlar qobig‘idan iborat. Elektronlar yadro atrofida doiraviy orbitalar bo‘ylab harakatlanadi. Elektronlarning to‘lik manfiy zaryadi yadroning musbat zaryadi miqdoriga teng bo‘lib, atom neytral holda bo‘ladi. Yadroning o‘lchami - sm, atomning o‘lchami esa -sm dir. Atomning asosiy massasi (99,95%) yadroda joylashgan. Atomning planetar modelini matematik tahlil qilish, unda ma’lum qarama qarshiliklar borligini ko‘rsatdi. Yadro atrofida elektronlarning orbitalardagi harakatida elektromagnit to‘lqinlar chiqarilishi kerak. Bunda elektronning ener giyasi kamaya borib, oxiri elektron yadroga tushib qolishi mumkin. Demak, atomning Rezerfor d taklif qilgan modeli birinchidan, atomlarning barqarorligini, ikkinchidan, atom spektrlarining chiziqliligini va undagi qonuniyatlarni tushuntira olmadi. Bu qiyinchiliklarni bartaraf etishda 1913-yilda daniyalik fizik N.Bor klassik nazariyaga zid bo‘lgan farazlarni ilgari surdi. Bu farazlar Borning kvant postulatlari deb yuritildi. Borning ikki postulatida atomda energetik sathlarining mavjudligi, ularning diskr etligi va elektronning yuqori energetik sathdan pastki energetik sathga o‘tganida atom ener giya chiqarishi ko‘rsatildi. Bor nazariyasi vodoroddan keyingi element geliy atomi spektridagi qonuniyatlarni mutlaqo tushuntira olmadi. Bor nazariyasi yarim klassik va yarim kvant nazariya edi. Lekin Bor nazariyasi fan rivojlanishida muhim o‘rin tutdi, mikrodunyo hodisalariga klassik fizika qonunlarini qo‘llash mumkin emasligini ko‘rsatdi.
