O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi saida kasimxodjayeva

Y. Yuzelyunasning Beshinchi simfoniyasi (1982). 
Umuman olganda, boshqa 
respublikalar kompozitorlari singari Boltiqbo‘yi kompozitorlari ham 70-80-yillarda 
sermahsul ijod qilishgan. Ularning ijodida katta hajmli opera, simfoniya kabi 
asarlardan tashqari, aralash shaklda yozilgan eksperimental asarlar ham talaygina. 
Bularning qatorida Y. Yuzelyunas tomonidan yozilgan simfonik asarlar o‘ziga xos 
o‘rin egallaydi. 
Y. Yuzelyunasning Beshinchi simfoniyasi “Vodiylar qo‘shig‘i” deb nomlanib, 
o‘z nomiga monand ravishda epik mavzu bilan ajralib turadi. Asar janri simfoniya 
deb belgilangan bo‘lsa-da, torli orkestr va ayollar xori uchun yozilgan. Asarning 
intonatsion rivojlanishi xalq ijodiyoti namunasi – sutartines qo‘shiqchiligi 
an’analariga asoslangan. 
J. Pliyevaning Uchinchi simfoniyasi (1979).
Kavkaz mavzusi davrning yosh 
kompozitorlari ijodida ham baralla yangraydi. 70-80-yillarga kelib Osetiya 
kompozitorlik maktabi shakllanadi. Nisbatan yosh kompozitorlar o‘zining 
dunyoqarashini, zamonga, atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini yangi musiqiy til 
vositasida namoyish qilishga harakat qilishadi. Uchinchi simfoniyasida J. Pliyeva 

---

146 
an’anaviy qo‘shiq variantligini sonorika, aleotorika uslublari bilan taqqoslashga 
harakat qiladi. Bir necha musiqiy vositalar qatlami bir-biri bilan taqqoslanar ekan, 
hayot go‘zalligi, yangilanishi haqidagi fikrlar yana bir karra tasdiqlanadi. 
Simfoniyaning yakuniy qismida fonogramma orqali bolalarning yig‘isi va 
kulgusining musiqiy to‘qimaga ulanishi asar g‘oyasini yanada aniqlashtiradi. 
G. Kanchelining simfoniyalari
. 
Gurjiyaning go‘zal tabiati, osmono‘par tog‘lari, 
g‘urur va donoligi bilan ajralib turuvchi insonlari G. Kancheli asarlariga ilhom 
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kompozitor simfonik asarlari orqali o‘z xalqining 
matonatini, mehnatkashligini tasvirlaydi. Aynan G. Kanchelining simfoniyalari 
Gurjiyaning musiqiy madaniyatida yangi sahifa ochdi. 
Kompozitorning simfoniyalarini o‘sha davrda butun Ittifoqda mashhur bo‘lib 
ketgan Gurjiya kinofilmlari bilan solishtirish mumkin. Masalan, bugungi kungacha 
O‘zbekiston telekanallarida doimo uzatilib turadigan I. Chxaidze, Shengelaya kabi 
rejissorlarning qisqa metrajli filmlari. Bu filmlarda aniq va yorqin bo‘yoqlar orqali 
Gurjiyaning kechagi va bugungi kuni, go‘zal odamlari, urf-odatlari namoyish etiladi. 
Shu bilan birga mazkur kinofilmlarni o‘ziga xos shoirona tili mavjud.
G. Kanchelining ham musiqasida ana shunday o‘ziga xoslik bor. Kompozitorning 
asarlarida kurash, qarama-qarshilik, harakat kabi dinamik usullarni uchratmaymiz. 
Aksincha, kompozitorning musiqiy tili nihoyatda tiniq va sokindir. U go‘yoki 
qadimiy gurji afsonalari singari shoshma-shosharlikni yoqtirmaydi. O‘xshatishlar, 
timsollar, esdaliklar orqali astalik bilan voqealar bayon etiladi. Shuning uchun ham 
harakatga chaqiruvchi simfoniyalarning o‘rnini kuzatuv va falsafiy fikrlashga 
qaratilgan simfoniyalar egallaydi. 
G. Kanchelining simfoniyalarini insoniylik va ulug‘vorlik birlashtiradi. Ularning 
barchasiga falsafiylik va go‘zallik xosdir. Kundalik muammolardan yuqori turadigan 
tushunchalar kompozitorni qiziqtiradi. U o‘z asarlari orqali abadiy qadriyatlar haqida 
so‘zlaydi. Bunday obrazlarni musiqiy til bilan tasvirlashda ekspressiv bo‘yoqlardan 
foydalanadi. 
Kompozitorning dunyoqarashi zamonaviy muammolardan ustun keladigan 
o‘lchamlar bilan fikrlashida seziladi. Yangi obrazlar, yangi musiqiy tafakkur yangi 

---

147 
musiqiy uslublarni talab etadi. Shunga ko‘ra kompozitor simfoniyaning yangi 
shaklini ixtiro etadi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Simfoniyalarning mazkur turi 
monolog yoki she’riy-monolog deb belgilangan. (210, 295) 
G. Kancheli Ikkinchi simfoniyasidan e’tiboran bir qismli simfonik monologlar 
yarata boshlaydi. Mazkur monologlarda lirik kuzatuvlar shiddatli xarakatlar bilan 
almashib keladi. Kompozitor asosiy e’tiborini tovush rango-rangliliga, yorqin 
koloritiga qaratadi. Asarda hatto stereofonik vositalar ham qo‘llaniladi. Sababi, bir 
paytning o‘zida psixologik aniqlik orqali berilgan insonning boy ichki dunyosi bilan, 
vaqt o‘lchamidan yuqori turgan, umumlashtirilgan tashqi muvozanat tasvirlanadi. 
Kompozitor o‘zining To‘rtinchi simfoniyasini Uyg‘onish davrining buyuk 
rassomi Mikelanjeloga bag‘ishlaydi. Mazkur simfoniyada monumental obrazlilik 
bilan chuqur psixologik aniqlik birlashadi. Keskin kontrastlilik – romantizmga xos 
bo‘lgan bo‘rttirib tasvirlash simfoniyada yanada shiddat bilan ko‘rsatiladi. Asosiy 
taqqoslanish turg‘unlik va shiddatli xarakat o‘rtasida kechadi. 
Simfoniyaning rivojlanishi tovushlarning sokinlik bilan ijro etiladigan bo‘limlari 
va his-hayajon bilan to‘lib-toshgan bo‘limlarining ketma-ketligida kuzatiladi. 
Kompozitor mazkur simfoniyasi orqali musiqiy tafakkur, kengroq oladigan 
bo‘lsak, umuman badiiy ijod haqida fikrlaydi. Uyg‘onish, romantizm davrlari bilan 
XX asr ijodiyotini birlashtiradi. 
G. Kancheli ijodida yangi musiqiy-dramaturgik vositalarni izlash va ixtiro etish 
istagi ko‘zga tashlanadi. Kompozitor yangi liriko-epik fikrlash uslubini yaratadi. 
Ya’ni, bir holatga ma’lum bir vaqt davomida chuqur kirib borish va aynan shu 
muvozanatda fikrlash. Bunday fikrlash sharq madaniyatiga xos bo‘lgan meditatsiyani 
eslatadi. Hind, yapon, koreys musiqiy madaniyatlarida keng qo‘llaniladigan 
meditatsiya vositalari G. Kancheli tomonidan ijodiy o‘zlashtiriladi. Uning 
simfoniyalarida ikki qatlam bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladi. Bir tomondan 
meditativ fikrlash simfoniyalarning katta qismini tashkil etadigan bo‘lsa, ikkinchi 
tomondan his-hayajon va harakat obrazlari qisqa va lo‘nda beriladi. Aynan shu 
harakat obrazlarida simfoniyaning shiddatli energiyasi sezilib turadi. 

---

148 
XX asrning deyarli barcha kompozitorlari kino uchun musiqa bastalaganlar.
20-yillarning oxiriga kelib tovush bilan boyitilgan kino san’ati davr kompozitorlarini 
yangicha fikrlashga, yangi musiqiy til va uslublarni ixtiro etishga chorlagan.
G. Kanchelining ijodi ham bundan istisno emas. Gurjiya kinofilmlari uchun qator 
musiqiy asarlar yozgan kompozitor, musiqiy fikrni kadrlarga ajratishni o‘rgangan. 
Ya’ni, o‘rtadagi bog‘lovchi vositalarsiz, turli sahnalar montaj uslubi bilan bir-biriga 
bog‘lanadi. Shunda turli rango-rang obrazlarning ketma-ketligi, mutlaqo yangi 
mazmun yaratadi. 
Kino san’atidan musiqaga kirib kelgan montaj uslubi, XX asrning oxirgi 
choragida turli musiqiy uslublarning ketma-ket namoyish etilishiga asos bo‘lib 
xizmat qiladi. Turli davr uslublariga tegishli bo‘lgan musiqiy matnlar 
tomoshabinning assotsiativ bilimiga tayangan holda yangi mazmun kasb etadi. 
Masalan, G. Kanchelining Beshinchi simfoniyasida (1974) klavesin sozining mayin 
ovoziga mumtoz simfonik orkestrning ijrosi qarama-qarshi qo‘yiladi. Bunday 
taqqoslanishda chuqur ma’no bor. Klavesin sozining ijrosini o‘tmish deb qabul 
qiladigan bo‘lsak, simfonik orkestrning baralla yangrashida bugungi kun 
gavdalanadi. 
Yana bir ma’no shundaki, turli usulublarning taqqoslanishida hayoliy va 
realistik dunyolar birlashuvi kelib chiqadi. Simfoniyaning umumiy fojeaviy 
yo‘nalishi esa, umuminsoniy fojea taassurotini keltirib chiqaradi. To‘satdan ochilib 
ketgan jarlik dunyo oxirati manzaralarini tasvirlaydi. 
G. Kanchelining ijodi Gurjistonning hayoti, go‘zal manzarasi, xalqining 
dunyoqarashi bilan yo‘g‘rilgandir. Shunga ko‘ra kompozitorning simfonik ijodida 
ham xalq musiqasi bilan simfonik tafakkur birlashib ketgan. Xalq san’ati bilan 
zamonaviy musiqiy tilning birligi bayon etishning epik uslubini keltirib chiqargan. 
Natijada kompozitor partituralarining o‘ziga xos stereofonik yangrashi yuzaga 
kelgan. Bu taassurotni sonoristik uslublar bilan ko‘p ovozli o‘ziga xos garmoniyalar 
kuchaytiradi. 
G. Kanchelining simfoniyalari Gurjiston musiqa madaniyatida yangi sahifa 
ochadi. Uning ijodi yangi avlod kompozitorlariga katta ta’sir o‘tkazadi. Ayniqsa, bir 

---

149 
qator simfoniyalar yaratgan S. Nasidzeni G. Kanchelining davomchisi desak, 
mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuni ta’kidlash joizki, G.Kanchelining simfoniyalari sof 
milliylikka qarata qo‘yilgan dastlabki qadamdir. 
Xulosa o‘rnida shuni qayd etish mumkinki, 70-80-yillarga kelib barcha 
respublikalarda kompozitorlik maktablari shakllanadi. Professional ijodkorlar 
tomonidan yaratilgan simfoniyalarda milliylik barq urib turadi. Deyarli har bir 
respublika kompozitorlari o‘zining uslubiga, betakror musiqiy madaniyatiga ega 
bo‘ladi.