O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

2. Er osti suvlarining paydo bo’lishi.
Gidroekologiya 
geologiya 
fanining 
maxsus 
sohasi 
bo’lib 
hisoblanadi. 
Gidroekologiyaning asosiy vazifasi beshinchi okeanni, ya’ni er osti suvlari – yashirin xazinani 
o’rganishdan iboratdir.
Akademik D.Sh.Щerbakovning fikricha oldiniga suv Er planetasini tekis qalinlikda 
qoplagan. Keyin cho’kmalarda dengiz va okeanlar paydo bo’lgan, daryolar oqa boshlagan, 
keyinchalik dastlab paydo bo’lgan qoyatoshlar ustini uvalanuvchi cho’kindilar qoplagach, suv 
asta sekin er ostiga singib borgan.
Gidrodasiya
 
– suvda eriydigan modda zarrachalarining suv molekulalari bilan bog’lanish 
jarayoni.
Digradasiya 
– mineral va tog’ jinslarining suvsizlanish jarayoni.

---

166 
Er osti suvlarining paydo bo’lishi to’g’risida olimlar qadim zamonlardan beri fikr 
yuritgan, olimlarning asosiy fikr va ba’zan fantastik qarashlari bilan bir qatorda, ma’lum 
darajada to’g’ri tushunchalar ham bor. Masalan: Mark Vituviy Paliy er osti suvlari yog’in 
suvlarining er bag’riga shimilishi natijasida hosil bo’lgan deb fikr yuritgan. Keyinchalik bu fikr 
ko’pchilik olimlar tomonidan rivojlantirildi va hozirda bu fikr infiltrasiya deyiladi. Boshqa bir 
guruh 
mutaxassislar 
er 
osti 
suvlari 
atmosfera 
tarkibidagi 
suv 
bug’larining 
kondensasiyalanishidan hosil bo’ladi deb hisoblaydilar. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra Aristotel 
ham (III asr) er osti suvlari kondensasiya hodisasi natijasida hosil bo’ladi deb faraz qilgan. Biroq 
u atmosfera havosi tog’ jinslari yoriqlari orasiga kirib, u erda kondensasiyalanib suvga aylanadi 
deb hisoblangan. Shu sababdan bu nazariya 
kondensasiya nazariyasi
nomini oldi.
Yog’in suvlarining er qatlamlari orasiga sizib kirishi va atmosfera havosidagi suv 
bug’larining kondensasiyalanishi hisobiga hosil bo’lgan er osti suvlari hozirda daydi suvlar 
deyiladi.
XX asr er osti suvlari er po’stlog’ining chuqur qismlarida ham hosil bo’lishligi haqida 
gipoteza tarqala boshladi. Bu E.Zyuse gipotezasidir. Bunga asosan olovli magmaning 
tarqalishida gazsimon mahsulotlar ko’p bo’lib, magmaning asta-sekin sovushida ular ajralib 
chiqadi. Gazsimon mahsulotlar oralarida suv bug’lari joylashgan va magmaning harorati 
pasaygandan so’ng suv bug’lari kondensasiyalanadi va suv tomchisiga aylanadi. Bular buloqlar 
shaklida er yuzasiga chiqadi. Bunday suvlar er osti iffat suvlari deyiladi. 
Er osti suvlarining paydo bo’lish masalasini 1 chi marta rus fizik tuproqshunosi 
A.F.Lebedev (1907-1919) yillardagi tajribalarida deyarli to’g’ri echib bergan A.F.Lebedev 1907-
1919 yillar davomida sinchiklab o’tkazgan eksperimental tekshirish natijasida hozir ham o’z 
mohiyatini yuqotmagan nazariy qoidani ishlab chiqdi. U er osti suvlari paydo bo’lishini 
kondension va infiltrasion nazariyalar orqali tushuntirdi.
Atmosfera haroratining sutkalik keskin o’zgarishi bu jarayon uchun katta qulaylik 
yaratadi.