Argentina ta'lim tizimi

Argentina ta'lim tizimi.

Argentina Respublikasi (Ispancha: República Argentina) – Janubiy Amerikadagi davlat. Qit’aning janubi-sharqiy qismini, Olovli Yer o.ning sharqiy qismini va bir qancha orollarni egallaydi. Atlantika okeani sohilida joylashgan. Ma’muriy jihatdan 22 viloyat (provinsiya), federal (poytaxt) okrugi va Olovli Yer hududiga boʻlinadi. Maydoni 2767 ming km². Aholisi 36,1 mln. 605kishi (1999). Poytaxti Buenos-Ayres shahri.

Argentina Respublikasi República Argentina
Bayroq Gerb
Shior: En Unión y Libertad (Ispancha: In Union and Liberty)
Madhiya: Himno Nacional Argentino (Argentine National Anthem)
Poytaxt	Buenos Ayres
Rasmiy til(lar)	Ispan tili
Hukumat	Prezidentlik Respublika
•  Prezident   Cristina Fernández de Kirchner
Mustaqillik   Ispaniyadan  •  Sana   9 iyul 1816
Maydon
• Butun	2,766,890 km² (8-)
• Suv (%)	1.57
Aholi
• 2002 roʻyxat	39,537,943 (31- oʻrin)
• Zichlik	14/km²
YIM (XQT)	2005- yil roʻyxati
• Butun	AQSh$542,800 mil. (21-)
• Jon boshiga	AQSh$13,729
Pul birligi	Argentine Peso (ARS)
Vaqt Mintaqasi	(UTC–3)
• Yoz (DST)	(UTC–3)
Qisqartma	AR
Internet domen	.ar
Telefon prefiksi	+54
tahrir kuzat

Argentinaning sharqi keng tekisli-klardan va gʻarbi togʻlardan iborat. Mamlakatning butun shimoli-sharqini La-Plata pasttekisligi (Gran-Chako, Sharqiy Pampa tekisligi), janubi-sharqini Patagoniya yassi togligi egallaydi. Gʻarbdagi togʻ yon bagʻirlari balandlasha borib, And toglariga ulanib ketadi. Janubiy Amerikaning eng baland nuqtasi Akonkagua (6960 m) ham Argentina hududidadir. Foydali qazilmalari: neft, gaz, temir, poli-metallar, uran, mis, qalay, volfram va boshqa rudalar. Argentina tekislik qismining iqlimi – tropik va subtropik, janubida – moʻ’tadil. Eng issiq oy (yanvar)ning oʻrtacha harorati shimolida 28°, janubida 10°, iyulning oʻrtacha harorati shimolida 18° va janubida G. Togʻlarda iqlim moʻ’tadil sovuq. Yiliga Patagoniyada 100 – 300 mm, shimoli-sharqda 1400 – 1600 mm, Andning sharqiy yon bagʻirlarida 5000 mm gacha yogʻin yogʻadi. Asosiy daryolari: Parana, Paragvay, Urugʻvay, Rio-Sala-do, Rio-Kolorado, Chubut, Rio-Negro. Argentina koʻllarining aksariyati muzliklardan paydo boʻlgan (Naul-Uapi, Buenos-Ay-res, Vedma va boshqalar). Argentina hudu-dining salkam 20% doimiy koʻm-koʻk va bargi toʻkiluvchi oʻrmonlar bilan qoplangan. Gran-Chakodagi qizil tuproqda siyrak oʻrmon, Pampadagi unumdor qoratuproqda pichanzor dashtlar, Patagoniyada –yarim choʻl. Argentinaning milliy bogʻlari – Iguasu, Lanin, Na-uel-Uapi va boshqalar.

Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Argentinlar (mamlakat aholisining 90%) asosan yevropalik muhojirlardan shakllangan. Shuningdek italyanlar, yahudiylar, ukrainlar, ispanlar, katalonlar, polyaklar, nemislar, fransuzlar va boshqalarlar ham yashaydi. Tub joy aholisi – indeyslarning aksariyati yevropaliklarning mustamlakachilik harakatlari jarayonida qirilib ketgan. Ularning oz qismi (kechua, tupi-guaranlar va boshqalar) Argentinaning shimoli-gʻarbida va Paragvay bilan boʻlgan chegara yaqinida yashaydi. Rasmiy tili – ispan tili.Dindorlarning aksariyati katoliklar. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km²ga 9 kishidan koʻproq. Aholining 86% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Buenos-Ayres, Kordova, Rosario, La-Plata.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadim zamonlarda Argentina hududida koʻp sonli indeys qabilalari yashar, ularda jamoa-urugʻchilik munosabatlari xukmron edi. Shimoli-gʻarbda diagitlar, charrua va kerandilar eng rivojlangan indeys qabilalari boʻlgan; ular oʻtroq hayot kechirar, dehqonchilik, baliqchilik, ovchilik bilan shugʻullanar, rangli metallar eritishni, toʻqimachilikni bilar edi. Shimoli-sharqda va markazda guaranlar, tapeslar va boshqa yashar, janubda araukanlar va patagonlar koʻchib yurar edi. 16-asrning 1-yarmidahoz. Argentina hududi ispanlar tomonidan bosib olina boshladi. Ispanlar bu mamlakatni Rio-de-La-Plata (ispancha kumush) daryosi nomi bilan La-Plata deb atadilar. Mustamlakachilarga qarshi indeys qabilalari bir necha marta isyon koʻtardi (1580, 1630, 1657, 1710 – 11 yillar). 1776-yilda hozirgi Argentina hududi bu-tunlay Rio-de-La-Plata vitse-qirolligi tarkibiga qoʻshib olindi. Argentinada katta fe-odal yer egaligi vujudga keldi. Amerikadagi ispan mustamlakalarining 1810 – 26 yillardagi mustaqillik uchun urushi vaqtida kreollar (dastlabki ispan kelgindilarining avlodlari) M. Belg-rano va X. San-Martin rahbarligida 1810 – 16 yillarda ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurash olib bor-dilar. Kurash boshlangan 25-may kuni argentin xalqining milliy bay-rami boʻlib qoldi. 1816-yilda viloyatlar va-killarining Tukuman shahridagi kongres-606si La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e’lon qildi. 1826-yilda Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. 19-asr mobaynida vujudga kela boshlagan bur-juaziya manfaatlarini ifodalovchi uni-tariylar bilan yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar oʻrtasida kurash davom etdi. 19-asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniya iqgisodiy va siyo-siy mavqei mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) o.larini bosib oldi. 19-asr oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni goʻsht, don va boshqa xom ashyo yetkazib be-ruvchi mamlakatga aylantirdilar. 19 – 20-asrlar boʻsagʻasida Argentinada sanoat rivoj-landi. 19-asrning oxiridan Argentinada turli harbiy diktaturalar hukmronlik qildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Argentina betaraflik e’lon qilgan boʻlsa ham, aslida fashistlarga koʻmaklashdi. 1945-yil martidagina Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush e’lon qildi. 1945-yildan Argentina– BMT a’zosi. 1943-yilgi harbiy toʻntarish natijasida bir guruh ofitserlar hokimiyatni qoʻlga ol-dilar. Ularning rahbarlaridan biri ge-neral X. D. Perón (1946 – 55 va 1973 – 74 yillarda Argentina prezidenta) hukmron ajnabiy davlatlarning mavqeini zaiflashtirish hisobiga mamlakatdagi yuqori tabaqani mustahkamlash siyosatini yuritdi. 1976-yilda general Videla hukmronligi dav-rida zoʻravonlik va tartibsizliklarga qarshi qattiq choralar joriy etildi, iqtisodiyotni mustahkamlashga kiri-shildi. 1981-yilda Roberto Viola pre-zident etib saylandi, ammo harbiylar keyinroq uni agʻdarib tashladilar. Shu davrda (1982-yil) Folklend (Malvin) o.lari Buyuk Britaniyaga qarashliligini tan olmagan Argentina ularni egallashga urinib koʻrdi, lekin bu harakat muvaffaqiyatsiz chiqdi. 1983-yildagi yalpi saylov natija-sida Raúl Alfonsín prezident etib saylandi. 1999-yildan esa Fernando de la Rúa A. prezidenta. 1993-yil 9-sentabrda Oʻzbekiston Respublikasi bilan diploma-tiya munosabatlari oʻrnatgan.

Argentina ta'lim tizimi.

Argentinadagi savodxonlik darajasi 97% ni tashkil qiladi. 20 yoshdan yuqori bo'lgan har sakkiz kishidan uchtasi o'rta yoki undan yuqori ma'lumotga ega.

5 yoshdan 17 yoshgacha bo'lgan barcha bolalar uchun maktabga borish majburiydir. Argentina maktab tizimi 6 yoki 7 yil davom etgan boshlang'ich ta'limdan va 5 yildan 6 yilgacha davom etgan o'rta ta'limdan iborat.

Oliy ta'limdan keyingi ta'limning asosiy qismini istisno etganda, Argentina ta'lim barcha darajalarda bepul. 1947 yildan boshlab savodxonlik darajasi mutlaqo yaqin bo'lsa-da, 20-asrning birinchi yarmida ko'pchilik argentinalik yoshlar majburiy yetti yillik boshlang'ich ta'limdan ko'ra ta'lim olish imkoniga ega emas edilar. Erkin ta'limni o'rta va oliy o'quv yurtlariga (1970 yillarda) kiritish bilan unga talab ko'pincha byudjet mablag'laridan oshib ketdi. Shunga ko'ra, davlat ta'lim muassasalari ko'pincha mablag 'etishmaydi va ta'lim sifatini pasaytiradi. Xususiy maktablarning ko'pchiligida stipendiya dasturlari mavjud emasligi sababli, bu xususiy ta'limning yuksalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi, biroq u bu mablag'ni va jamiyatning qolgan qismini teng taqsimlash mumkin bo'lgan shaxslar o'rtasidagi tengsizlikda namoyon bo'ldi. Taxminan to'rt o'quvchidan bittasi va oltitasi bitta xususiy maktabga qatnaydi.

2006 yilda rasmiy ta'lim jarayoniga 11,4 million kishi jalb etildi, shu jumladan, mamlakatdagi 85 universitetdan 1,5 million talaba. 38 universitet ommaviydir. Eng ahamiyatli universitetlar: Buenos Aires universiteti, Kordova milliy universiteti, La-Plata milliy universiteti, Rosario Milliy universiteti, Milliy texnika universiteti. 1980-yillarda va 1990-yillarda davlat universitetlari tomonidan moliyalashtirishning sezilarli darajada qisqarishi kuzatildi, bu esa ta'lim sifatini pasayishiga olib keldi.

Fan va texnologiya.

Argentina dunyoga taniqli shifokorlar, olimlar va ixtirochilar, jumladan, uch Nobel mukofoti laureati bo'lgan. Argentina tibbiy kashfiyotlari uchun mas'uldir. Ularning tadqiqotlari jarohat, yurak kasalliklari va saratonning ayrim shakllarini davolashda sezilarli o'zgarishlarga olib keldi. Dunyoning birinchi marta Domingo Liotta 1969 yilda sun'iy yurakni muvaffaqiyatli joylashtirgan. René Favaloro texnikani ishlab chiqdi va dunyoda birinchi marta koronar bypas operatsiyasi o'tkazdi. Fransisko de Pedro yana ishonchli sun'iy yurak stimulyatorini kashf etdi.

Ilm-fan sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan birinchi lotin amerikalik Bernardo Houssay hayvonlarning glyukoza darajasini boshqarishda gipofiz bezi rolini o'rganib chiqdi. Sezar Milshteyn antikorlar bo'yicha keng qamrovli tadqiqotlar o'tkazdi. Louis Leloir glyukozani glikogenga aylantirish orqali organizmning energiya to'planishini kashf etdi, shuningdek uglevodlarning metabolizmasida asosiy bo'lgan moddalar. Doktor Luis Agotete qon quyishning birinchi xavfsiz usulini ishlab chiqdi. Enrike Finochetto bir qator jarrohlik vositalarini kashf etdi, masalan, ismini ("Finochetto qaychi") va jarrohlik cho'pni ajratuvchi jarrohlik makasini.

Argentina o'z yadro dasturini rivojlantirmoqda va chet el texnologiyalariga umumiy qaramlikdan qochishga harakat qilmoqda. 1957 yilda tadqiqot reaktor qurildi, 1974 yilda Lotin Amerikasida birinchi tijorat reaktor paydo bo'ldi. Argentina texnologiyasidan foydalangan holda yadro qurollari (INVAP) qurildi. 1983 yilda mamlakat yadroviy qurol ishlab chiqarishning eng muhim bosqichi bo'lgan qurol-yaroqli uran ishlab chiqarish qobiliyatiga ega edi. Biroq, shu paytdan e'tiboran, Argentina yadroviy energiyani faqat tinch maqsadlar uchun foydalanishga va'da berdi. MAGATE Boshqaruvchilar kengashining a'zosi sifatida Argentina yadroviy qurollar tarqalmasligini qo'llab-quvvatlaydi va global yadroviy xavfsizlikni qo'llab-quvvatlaydi.

Xorijlik muhojir Xuan Vuketich zamonaviy barmoq izlarining asoschisi hisoblanadi. Raul Pateras Pescara dunyoda birinchi marta vertolyot parvozini amalga oshirdi. Vengriyalik tug'ilgan Argentinalik Laszlo Biro birinchi marta zamonaviy ballpoint qalamini ommaviy ishlab chiqarishni tashkil etdi. Eduardo Taurozzi sarkaç ichki yonish vositasini kashf etdi. Xuan Maldacena simli nazariyaning rivojlanishida etakchilardan biri. Argentinada bir qator sun'iy yo'ldosh yo'ldoshlar, jumladan, LUSAT-1 (1990), Viktor-1 (1996), PEHUENSAT-1 (2007), shuningdek, Argentina kosmik agentligi CONAE ning sun'iy yo'ldoshlari paydo bo'ldi. Mendoza shahridagi Malargue shahridagi Per Oger observatoriyasi kosmik nurlarning eng ilg'or rasadxonasidir. Argentina Lotin Amerikasida jet samolyotiga uchadigan birinchi mamlakat (FMA I.Ae. 27 Pulqui) bo'ldi. Argentina asteroid nomli Argentina (469) sharafiga 1901 yilda kashf etilgan.

Argentinada 6 yoshdan 14 yosh-gacha bo‘lgan bolalarning majburiy ta’limi joriy etilgan. Davlat o‘quv yurtlari bilan birga xususiy maktablar ham bor. Boshlangich maktablarda 3471 ming, o‘rta o‘quv yurtlarida (umumiy ta’lim, hunar, ped. va boshqa maktablarda) 1125 ming o‘quvchi o‘qiydi. Buenos-Ayres, Kordova, La-Plata, Santa-Fe va boshqa shaharlarda universitetlar bor. Bir qancha tarmoq akademi-yalari, ilmiy tadqiqot institutlari va ilmiy jami-yatlar ilmiy tadqiqotlar olib boradi. Buenos-Ayresda Milliy kutubxona, universitet kutubxonasi va boshqa bor. Tabiiy fanlar, Antarktika, tarix, rassomlik va boshqa muzeylar mavjud.