O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “O„zbek tili va adabiyoti” kafedrasi

Ijtimoiy-siyosiy leksika. 
O‗zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi hamda
mustaqillikka erishganligimiz munosabati bilan tilimizda qo‗llanilib 
kelayotgan ruscha va rus tili orqali kirib kelgan terminlarning anchasi har

---

ikkala tildagi mos muqobillari bilan almashtirila boshlandi. Masalan,
o‗zbek tilida qo‗llanib kelgan terminlar quyidagicha almashtiriladi:
Abstrakt – mavhum, avtograf – dastxat, adaptatsiya – moslashish, 
administratsiya – ma‘muriyat, direktiva – ko‗rsatma, krizis – tanglik va b. 
Ijtimoiy-siyosiy terminlarning paydo bo‗lish tarixini qadimdan
boshlashimiz zarur. Umumturkiy meros bo‗lmish O‗rxun-Enasoy va
boshqa yodnomalarda o‗z ifodasini topgan qag‗an, budun, baliq
(―shahar‖ ma‘nosida), sab (―kengash‖ ma‘nosida), bitikchi (―kotib‖
ma‘nosida), alp (―qahramon‖ ma‘nosida) kabi terminlar buning yaqqol 
misolidir. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‗zgarishlar, tabiiyki, o‗zining leksik
qatlamlarida ham o‗z ifodasini topadi. Bu fikrimizni M.Koshg‗ariyning
―Devonu lug‗otit turk‖ asaridagi quyidagi ijtimoiy-siyosiy terminlar
misolida ham ko‗rish mumkin : and, buzun, baæ, boæun (―jamoa‖ 
ma‘nosida), bachèg‗ (―ahd‖ ma‘nosida), beg, æarlèg‗, boæ (―qabila‖
ma‘nosida), æag‗è, bulg‗aq (―fitna‖ ma‘nosida), æer (―mamalakat‖
ma‘nosida) va hokazo.
O‗sha davr ijtimoiy-siyosiy terminologiyasing muhim
xususiyatlaridan biri shundaki, ularning ba‘zilari hozirgi kunda ham o‗zbek 
va qoraqalpoq hamda boshqa turkiy tillarda faol qo‗llanib kelinmoqda (el -
el, boy-bay, ont-ant). H.Dadaboyevning dissertatsiya ishiga obyekt qilib 
olingan XI-XIV asrlar yozma yodgorliklari tilidagi qiyoslash uchun olingan
ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlardan bugungi kunda uyg‗ur 
tilida-348, qozoq tilida-220, qirg‗iz tilida-244, turk tilida-370, o‗zbek tilida 
esa-390 tasi ishlatilar ekan. 2. O‗zbek tilining ijtimoiy-siyosiy 
terminologiyasi, ayniqsa, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab rus
tilidan va yevropa tillaridan kirgan o‗zlashmalar hisobiga boyiy boshladi.
Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi har qanday o‗zgarish uning terminologiyasida
ham o‗z izini qoldiradi. Ijtimoiy-siyosiy terminologiya deganda siyosiy
tuzum, ijtimoiy va siyosiy guruhlar, partiyalar, oqimlar va ularning
vakillari, hukumat yig‗ilishlari va muassasalari, davlatni boshqarish va 

---

uning organlari, dunyoqarashlar, mulkiy munosabatlar, ichki va tashqi 
siyosat, ijtimoiy-siyosiy hujjatlar, axloq masalalari, xullas, ijtimoiy-
siyosiy hayot bilan bog‗liq tushunchalarni ifodalovchi leksik birliklar
majmuyi tushuniladi.
O‗zbek tilining ijtimoiy-siyosiy terminologik lug‗ati 1976-yildayoq
nashr etilgan edi. 
Topshiriq.
Quyidagi tayanch so‗z va iboralarning ma‘nosini izohlang. 
zamin, mehr-muhabbat, ma‘naviy-axloqiy qadriyatlar, urf-odatlar,
yel-yurt ravnaqi, shaxsiy manfaat, fidoyilik, madaniy meros, sadoqat,
jasorat, xalq farovonligi, ilm-fan va madaniyat ravnaqi.