O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “O„zbek tili va adabiyoti” kafedrasi

 
Axborot manbalari 
9.
https://lex.uz//docs
 
10.
https://sahifa.tj/uzbeksko-russkij.aspx-Uzbekskogo-russkiy
 perevodchik. 
11. 
https://library.ziyonet.uz/-ta‘lim
 portali 
 
 
 
 
 
 
 

---

7-mavzu:
Ilmiy uslub. Sohaviy terminlarning leksik 
xususiyatlari
Hozirgi o‗zbek tilining lug‗at tarkibi (so‗z boyligi) o‗zbek tilining 
butun tarixiy taraqqiyoti davomida shakllangan hodisadir. Undagi 
so‗zlarning paydo bo‗lish davri va kelib chiqish manbai ham har xildir. 
Umuman, har qanday til o‗z lug‘at tarkibi va grammatik qurilishiga ega
bo‗ladi. Lekin xalqlar o‗rtasidagi uzoq tarixiy davrlar mobaynida davom
etadigan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalar bu xalqlarning tillariga ham 
shubhasiz, o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Natijada bir tilga xos fonetik, leksik va 
boshqa elementlar ikkinchi bir tilga o‗tib o‗zlashib ketadi. Bunday o‗zaro 
ta‘sir etish ayniqsa leksikada bo‗ladi.
O‗zbek xalqi ham o‗z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan 
iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqada bo‗lgan va bu xalqlarning tili
o‗zbek tiliga ma‘lum darajada o‗z ta‘sirini qoldirgan. Xususan, boshqa
tillardan o‗zbek tiliga ko‗plab so‗zlar o‗zlashganini shu ta‘sir bilan
izohlash mumkin. Natijada, o‗zbek tili lug‗at tarkibida shu tilning
o‗ziga xos leksik qatlam bilan birga o‗zlashgan qatlam ham yuzaga 
kelgan.
O‗z qatlamga o‗zbek tilining o‗ziniki bo‗lgan, shuningdek, turkiy tillar 
uchun umumiy bo‗lgan so‗zlar kiradi. O‗zbek tili lug‗at tarkibida turkey
tillar uchun umimiy bo‗lgan so‗zlar anchagina qismni tashkil etadi. Bunday 
so‗zlar barcha so‗z turkumida bor. Masalan: tosh, tog‗, yer, bosh, suv, til, 
kishi, bola, men, sen, biz, siz, bu, shu,qora, qizil, sariq, yaxshi, yomon, erta, 
indin, ilgari va boshqalar.
O‗zbek tilining bevosita o‗zininki bo‗lgan asosiy leksik qismini
shu tilning taraqqiyoti jarayonida uning ichki imkoniyatlari, o‗ziga xos 
qonun -qoidalari asosida hosil etilgan yasama so‗zlar tashkil etadi. Bunda 
uch holat kuzatiladi:
1) asli o‗zbekcha so‗zlardan shu tilga oid affikslar yordamida yasalgan 
so‗zlar: qatnashchi, terimchi, qotishma, qo‗llanma, turg‗un, bolalarcha kabi;

---

2) o‗zlashma so‗zlardan o‗zbek tili vositalari yordamida hosil qilingan 
so‗zlar;
a) tojikcha so‗zlardan yasalgan so‗zlar: jangchi, mardlik,
sabzavotchilk, do‗stlik, pulsiz, xastalanmoq; b) arabcha so‗zlardan
yasalgan so‗zlar: rahbarlik, qimmatli, ovqatlanmoq; v) ruscha-
baynalmilal so‗zlardan yasalgan so‗zlar: sportchi, betonlamoq;
3) boshqa tillardan o‗tgan yasovchi vositalar yordamida o‗z va
o‗zlashma so‗zlardan hosil qilingan so‗zlar: tilshunos, mehnatkash, 
kitobxon, vagonsoz, ilmiy. 
O‗zlashgan qatlam.
Forscha-tojikcha so‗zlar. Fors-tojik tilidan so‗zlar tovush
o‗zgarishlarisiz olingan. So‗z o‗rtasi va oxirida qo‗sh undoshlar keladi, 
tarkibida no-, ba-, be-, hamkabi old qo‗shimchalari bo‗ladi. Masalan:
andisha, barg, bahor, daraxt, farzand, daromad, buromad, ozoda, 
noma‘lum, bedarvoza, hamkasb.
Arabcha so‗zlar. Arab tilidan o‗zlashgan so‗zlarning ko‗pchiligi fan 
va dinga oid bo‗lib, asosiy qismi fors tili orqali kirgan. Masalan: adabiyot, 
kitob, oila, davlat, mehnat, muqaddas, san‘at, a‘lo, mutolaa, doim, inshoot 
kabi. 
Ruscha-baynalmilal so‗zlar. Rus tili va u orqali g‗arb tillaridan
o‗zlashgan so‗zlar fan-texnika, siyosiy-iqtisodiy sohalarga oid. Bu so‗zlar 
ikki usulda: aynan va kalkalab olish bilan o‗zlashgan. Bunday so‗zlar 
o‗rtasida undoshlar yonma -yon keladi, so‗z oxirida qo‗sh undoshlar,
qorishiq tovushlar, old qo‗shimchalar ishlatiladi. Masalan: benzin,
vokzal, stol, deputat, dialect, diagramma, budjet, sentabr, metal, 
interaktiv kabi.