O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Urg’u va uning turlari.
So’z tarkibidagi bo’g’in yoki gap tarkibidagi biror so’zga zarb berib, ta‘kid bilan aytilishiga urg’u deyiladi. Urg’u tushish o’rniga ko’ra so’z urg’usi va gap urg’usiga bo’linadi. Gap urg’usi adabiyotlarda ma‘no urg’usi, mantiqiy urg’u, logic urg’u terminlari bilan ham yuritiladi. Gap urg’usi gapdagi so’zni mazmun jihatidan ajratib ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Gap urg’usi gapdagi barcha so’zga tusha olishi mumkin. Urg’u tushgan so’zni talaffuzda ta‘kidlab aytilishi bilan, yozuvda esa kesim oldida qo’llanilishi bilan ajratish mumkin.
Biz yozda Samarqand shahriga sayohatga boramiz.
Yozda Samarqand shahriga sayohatga biz boramiz.
Biz Samarqand shahriga sayohatga yozda boramiz.
Biz yozda sayohatga Samarqand shahriga boramiz.
So’z urg’usida, odatda so’zning ma‘lum bir bo’g’inidagi unli tovush boshqalariga qaraganda kuchliroq talaffuz qilinadi. O’zbek tilida urg’u, asosan so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. So’zga qo’shimcha qo’shilsa, urg’u keying bo’g’inga ko’chadi: ishchi – ishchilar – ishchilarimiz – ishchilarimizning. Urg’u tushgan bo’g’in urg’uli bo’g’in deb yuritiladi. Urg’u quyidagi belgilariga ko’ra tasnif qilinadi:
1. Erkin urg’u va bog’liq urg’u
2. Dinamik urg’u va musiqaviy urg’u
So’z bo’g’inlaridan bo’g’inlarga ko’chib uning ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan urg’u erkin urg’u deyiladi: hozir – ravish, hozir – sifat, yangi – ravish, yangi – sifat, yozma – fe‘l, yozma – sifat. So’zning oxirgi bo’g’iniga tushadigan urg’u bog’liq urg’u deyiladi. Іavo oqimining kuchi bilan ifodalangan urg’u dinamik urg’u deyiladi. O’zbek, rus, tojik tillarida urg’u dinamik xarakterli hisoblanadi.