91
gradus/minut tezlikda 280
O
C gacha koʻtarildi, bugʻlatgich va xromatografik
kolonka bilan mass-spektrometrik detektor oʻrtasidagi
interfey temperaturasi
280
O
C.
Mass-spektrlarni
qayd
etish
kvadrupolli
mass-spektrometrda
elektronlarning ionlovchi energiyasi 70 eV boʻlgan elektron urishli ionlanishda
qayd etildi. Ma‘lumotlar 30-650 a.m.b. oraligʻida 1,9 skanerlash/sekund tezlikda
yigʻildi. Gaz-tashuvchi – geliy [98]. Analiz vaqti – 50 minut.
Anisium L o‗simligidan efir moyini turli qizdirish usullari ajratish [175] da
qaralgan bulib, unda oddiy qizdirish usuliga qaraganda ultrotovushli qizdirish
usulida efir moyining ajralishi taxminan 6.5 marta tez borishi aniqlangan edi.
Shuning uchun ham mazkur ishda asosiy e‘tibor ultratovushli qizdirish bilan
Anisium L o‗simligi tarkibidan efir moyini ajratish jarayonini maqullashtirishga
qaratilgan. Ishda efir moyini ajratish ishlari tajribalarini to‗liq omilli rejalashtirish
usulidan foydalanib tuzilgan reja asosida amalga oshirildi.
Ma‘lumki,
jarayonning tezligi, mos ravishda efir moyining unumiga ta‘sir
etuvchi texnologik omillardan biri o‗simlik xom-ashyosining maydalanish darajasi.
Amalga oshadigan o‗zgarishlar asosiy uchta sabab bilan izohlanadi. Birinchidan
maydalanishning o‗simlik organlarining efir moylari yig‗ilgan joylarni ochadi,
natijada ultrotovush nurlarining bug‗ning efir moyi bilan ta‘sirlashishi oshadi va
moyning chiqishini tezlashtiradi. Ikkinchidan unda terpenoidlar bo‗lgan ochilmay
qolgan smolasaqlagan kanallar bilan bug‗ning (UT-nurlanishning) yaqinlashuvi
amalga oshadi va massa almashinuv yaxshilanadi. Bundan tashqari xom-ashyoning
maydalanish xajmdagi diffundir. Maydalangan moddalar bilan uzaro ta‘sir
sirtini
oshiradi, bu esa ularni ajralishini tezlashtiradi. Bu yerda xom-ashyoni juda ham
maydalanib yubormasligini salbiy oqibatlarga ham olib kelishini unutmaslik kerak.
Shuning uchun xom-ashyoni maydalanish darajasining maqbul qiymatini aniqlash
muhim.
Efir moyining ajralishiga suv bug‗ining temperaturasi va reaktorga uning
berilish tezligi yoki UT to‗lqinlarining intensivligi ham juda katta ta‘sir ko‗rsatadi.
Ulardan eng muhimi ishchi muhitning suv bug‗i yoki UT to‗lqinlari bilan hosil
qilinadigan temperaturasidir. Shuning uchun efir moyini ajratishning maksimal
92
qiymatiga erishishga imkon beradigan muhitning
ishchi temperaturasini
maqbullash juda muhimdir.
Efir moylarini ajratish texnologiyasini maqbullashtirishdagi eng muhim
omillardan yana biri ishchi bug‗ni berish yoki UT to‗lqinlarning jadalligidir. Efir
moyini tezlashgan holda ajralishi uning unumini oshirishga olib keladi. Lekin
bug‗ni ishchi muhitga berish tezligining oshirilishi yoki UT to‗lqinlarini
yuborishni jadallashtirish xom-ashyoda kanallarining hosil bo‗lishi hisobiga
unumni kamaytirishga olib kelishi ham mumkin. Terpenoidlarni yo‗qolishining
oshishi haydaladigan Florentin suvi miqdorining oshishi hisobiga ham bo‗lishi
mumkin .
Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda Pimpinella Anisum L.
o‗simligi tarkibidan efir moyini ajratishda moyining chiqish unumiga (u) xom-
ashyoning maydalanish darajasi (X
2
) jarayonning davomiyligi (X
3
) va UT
to‗lqinlarining intensivligi ( suv bug‗larin berish intensivligi) olinadi.
Ularning
tajribalarni o‗tkazishda olingan qiymatlari .
Tajribada olingan qiymatlarning Statistica-6 statistik dasturi majmuasi
yordamida qayta ishlanishdan jarayonni maqbullashtirayotgan parametrlarning
matematik modeli birinchi tartibli polinom sifatida ifodalanish imkoniyatini beradi.
Koxren me‘zoniga binoan funksiya otklikining birxilligini tekshirish natijalari
olingan modelning adekvatikligidan guvohlik beradi. Bunga efir moyining
unumiga ishchi temperatura (X
2
) va UT to‗lqinlarining intensivligi (X
4
)
qayta
ta‘sir etadi. Bundan tashqari unum ba‘zi o‗zgaruvchilarning o‗zaro ta‘siri bilan
ham aniqlanadi. Polinom koeffitsiyentlarining ahamiyatliligining Styudent me‘zoni
bo‗yicha tekshirish shunga olib keldiki, polinom koeffitsiyentlardan X
2
, X
4
, X
3
,
X
23
lar statistik ahamiyatli bo‗lib chiqdi.
Umumiy holda efir moyini ajralish jarayonini ifodalovchi olingan matematik
modeli:
U= 5,638 – 0,021X
2
+ 0,46X
4
+ 0,007X
1
X
3
+ 0,008X
2
X
3
.
Olingan modelning adekvatligi Fisher me‘zoni bo‗yicha tekshirildi. Unga
ko‗ra G‗hisob>G‗tekshi
mos ravishda 120,86>3,26. Bundan shu narsa kelib
93
chiqadiki, olingan matematik model tajriba natijalarini adekvat ifodalaydi. Shu
bilan bir qatorda olingan model efir moyi ajralishining
maqbul sharoitlarini
aniqlash uchun ishlatiladi. Aylana bo‗ylab chiqish usulini qo‗llab topilgan maqbul
sharoitlar: X
1
= 2 mm, X
2
= 162-165
0
C, X
3
= 35 min., X
4
= 0,6 (o‗rtacha holat)
bo‗lib, efir moyining chiqish unumi 2,50 % ni tashkil etdi.
