O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
Manba:
 A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004. 
 

---

                      
218 
Turoperatorlar  faoliyati  bosh  yo‘nalishi  ommaviy  iste’mol  talablariga 
mo‘ljallangan  turistik  mahsulotlar  ishlab  chiqarishga  qaratilgan.  Ulgurjichilar 
seriyali xizmatlarni yig‘ib komplektlashadi. Ularni safar marshrutlarini standartlash, 
programmalar va kompleks xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan turistlarga yagona paketda 
(pekij-turlar)  sotadilar.  O‘z  mahsulotini  standartlashgani  va  ommaviyligi  evaziga 
ular muomiladagi to‘planib qolishni kamaytirishga erishadi. Jumladan, narxni ham 
bu esa ularga bozorga raqobatbardosh takliflar bilan chiqishga imkon beradi. 
Turoperatorlar  tomonidan  tashkil  qilingan  xizmat  ko‘rsatish  turlari    uzoq 
yillar  davomida  sezilarli  o‘zgarishlarga  duch  keldi.  Xizmat  to‘plamlari  ular 
tomoniga  kamayayotgan  pekidj  –  turlar  evolyutsiyasi  ruy  berayapti.  Bir  tomondan 
turistik  firmalarni  bu  qisqartirishga  o‘tkir  raqobat  majbur  etayapti.  Mijoz  uchun 
kurashda har bir turoperator jalb qiladigan narxlarni belgilashga intiladi. U paketdan 
ayrim  xizmatlarni  chiqarib  tashlaydi.  Bu  bilan  arzon  safar  tasavvurini    uyg‘otadi. 
Masalan,  ko‘pchilik  firmalar  o‘zlari sotayotgan  safarlarda  faqat  marshrut bo‘yicha 
joydan-joyga  olib  borish  va  aeroportdan  (vokzaldan)  mehmonxonaga  va  yana 
orqaga  transferni saqlaydi. Boshqa xizmatlar  (ovqatlanish, ekskursiya, bagajni olib 
borib  berish  va  boshq.)  ni  turistlar  safar  chog‘iga  qo‘shimcha  pul  to‘lash  orqali 
olishadi. 
Natijada  sayohatchilarning  asosiy  va  qo‘shimcha  xizmatlarga  harajatlari  60 
ga  40  nisbatga  keladi.  Bunday  proporsiyaga  turgan  gap  turizm  infrstrukturasi 
yuksak rivojlangan sharoitda (kofe, barlar, tavernlar, attraksionlar, kazino va boshq.) 
gina erishiladi. 
Boshqa  tomondan,  pekidj  –  turlar  tarkibi  iste’mol  talablari  holati  bilan 
belgilanadi.  Firma  xizmatlar  tanlashda  to‘liq  erkinlikni  qo‘lga  kiritgan  turistlar 
psixologiyasini  hisobga  olishga  majbur.  Ularning  shart  bo‘lgan  to‘plamlarni 
toraytira borish bilan turoperatorlar marshrutga cheklovni minimumga topshiradi va 
bu bilan o‘zlari talabni ko‘payishiga ko‘maklashib yuboradi. 
Ko‘zga tashlangan tendensiyani hisobga olib, Yevropa Kengashi 1990 yilda 
maxsus  Direktiva  qabul  qildi.  Unga  muvofiq  pekidj-tur  kamida  ikki  komponent 
(masalan, tashish va joylashtirish, yoki joylashtirish va sayr tomosha)ni o‘z ichiga 
olishi kerak. 
Xizmatlar  paketini  yengillashtirishga  qaramay,  safarlarni  tashkil  qilish 
avvalgidek  murakkab  va  mehnat  talab  jarayon  bo‘lib  qolayotir.  Unda  bir  necha 
bosqichlar ajralib turadi. 
Turistik  mahsulotlarni  shakllantirishga  kirishishdan  oldin  turoperator  taklif 
bilan  qaysi  bozorga  chiqmoqchiligini,  uning  asosiy  mijozi  kim  bo‘lishini,  taklif 
qilinadigan  safarlarni  sotib  olishda  ularni  qaysi  motivlar  da’vat  etadi, 
rag‘batlantiradi  –  aniq  tasavvur  qilib  turib  olishi  lozim.  Bu  va  boshqa  savollarga 
javob  topish  uchun  turistik  firma  marketing  tadqiqotlari  o‘tkazadi.  Bu  istiqbolda 
bozor  uchun  turizmni  jalb  etuvchi  turlarini  tanlash,  turistik  oqimlarning  miqdor 
parametrlarini aniqlashga imkon beradi. 
Tahlil  chog‘ida  turistik  firmalar  uchun  muhim  axborot  manbai  va  uning 
bozoriy  potensialini  baholashda  e’lon  qilingan  materiallar,  statistik  ma’lumotlar, 
ekspert  xulosasalari,  reklama  e’lonlari  xizmat  qiladi.  Aholi  o‘rtasida  tanlab 
o‘tkazilgan so‘rovlar ham yaxshi natija beradi. 

---

                      
219 
Marketing  tadqiqotlari  katta  hajmda  moliyalashtirishni  talab  qiladi.  Ularga 
yangi  safarlarni ishlab  chiqishga ajratilgan  barcha  mablag‘ning  5 dan  15  %  gacha 
sarflanadi. Birinchi bosqich ishlariga alohida e’tibor bergan holda, turistik firmalar 
kamdan-kam  holda  tadqiqot  harajatlarini  kesishadi.  Iste’mol  talablarini  qayta 
baholash asosida  turistik mahsulotlarni rejalashtirish ularga tijorat tavakkalchilikni 
kamaytirish  va  o‘zini  ehtimol  tutilgan  barbod  bo‘lishlardan  xoli  qilishga  imkon 
beradi.  Mablag‘ni  tejash  esa  ko‘p  hollarda  noto‘g‘ri  qarorlar  qabul  qilish  va 
yo‘qotishlarga  olib  keladi.  Axborotlarni  yig‘ish  va  ishlashga  sarflanadigan  zarur 
harajatlar 10-100 marta oshib ketadi. 
Turistik mahsulotlar ikkinchi bosqichda aniqroq qiyofa kasb etadi. Marketing 
tadqiqotlari chog‘ida aniqlangan iste’molchilar talab va qiziqishlari inobatga olinib, 
turoperator  safar  maqsad-mazmuni,  harajatlarni  ishlab  chiqadi.  Xususan  u  sayohat 
qilinadigan mamlakat va turizm turi, mavsum va safar davomiyligi, marshrut, ya’ni 
sayohat  chog‘ida  turistlar  beradigan  manzillar  ruyxati,  guruh  va  individual 
safarlarning  umumiy  soni,  paket  va  xizmat  ko‘rsatish  klassini  aniqlaydi.  Ikkinchi 
bosqich  ishlari  navbatdagi    aniq  bo‘lgan  safarlar  seriyasini  sheriklar  bilan 
muhokama qilish uchun tayyorlash bilan yakunlanadi.  
Uchinchi  bosqichda  turistik  firma  sherik  tanlaydi,  uning  bilan  muzokaralar 
olib  boradi.  Turistlarga  xizmat  ko‘rsatish  shartlarini  kelishib  oladi  va  oldi-sotdi 
bitimi  tuzadi.  Birgalikda  faoliyat  ko‘rsatuvchi  ishtirokchilarni  qidirish  qiyinchilik 
tug‘dirmaydi.  Turistik  xizmatlar  yetkazib  beruvchilar:  transport  kompaniyalari, 
joylashtirish vositalari, umumiy ovaqtlanish korxonalari, sayr-tomosha ob’ektlari va 
boshqalar turoperator bilan jon-jon deb aloqaga kirishadilar. Ulardan tushgan qulay 
takliflar  va  buyurtmalardan  yaxshigina  daromad  olish  uchun  sherikchilikka 
qo‘shiladilar.  Muhimi,  sheriklar  ishonchli,  yaxshi  ishbilarmonlik  hislatlariga  ega, 
ma’qbul  narxlarda  yuqori  sifatli  xizmat  ko‘rsatuvchilar  bo‘lishi  kerak.  Sheriklar 
tanlangach,  bitim  tuzilgach,  turistik  mahsulotlarni  ishlab  chiqishning  eng 
ma’suliyatli  bosqichi  boshlanadi.  Ya’ni  uning  sotilish  narxini  belgilash  lozim 
bo‘ladi.  Ko‘p  jihatdan  tijoriy  operatsiyalar  natijalari  ana  shu  narxlarga  bog‘liq 
bo‘ladi. Samarali narx siyosati esa firmaning savdo – ishlab chiqarish tizimini uzoq 
va barqaror ishlashini ta’minlaydi. 
Narx belgilanishi bilan turistik mahsulot yaratish jarayonlari yakuniga yetadi. 
Turoperatorga  ishlab  chiqilgan  safarni  o‘z  katologiga  qo‘shishigina  qoladi,  xolos. 
Endi u keng reklamani ta’minlashi kerak bo‘ladi. 
Turoperator  ishining  sifatligini  tekshirishning  eng  yaxshi  usuli  taklif  etilan 
turistik  safarga  iste’molchilar  talabidir.  Talab  ko‘p  tushayaptimi,  demak  sotish 
yaxshi  bo‘ladi.  Tashkilotchi  esa  o‘zining  bozorini  topdi.  Aks  holda  safarlarga 
o‘zgartirishlar kiritish lozim bo‘ladi. 
Turistik  mahsulotlarni  maqsadli  auditoriyaga  yetkazish  uchun  turoperatorlar 
taqsimlanishning  turli  kanallaridan  foydalanadilar.  Ular  ko‘pincha  o‘z  savdo 
nuqtalariga  ega  bo‘ladilar,  ammo  g‘arbda  turlarni  sotishning  eng  keng  yoyilgan 
klassik  usullari  turagentlar  orqali  sotish  hisoblanadi.  Turoperator  sotish  uchun 
tayyorlagan  turistik  paketlarga  juda  ko‘p  (ba’zan  minglab)  chakana  vositachilarni 
jalb  etadi.  Ko‘pincha  u  o‘zining  huzurida  markaziy  turagentlik  ochadi.  Bu  uning 
tarkibiga  mustaqil  tijoriy  bo‘linma  bo‘lib  kiradi.  Shuningdek  boshqa  shaharlar, 

---

                      
220 
rayonlar,  mamlakatlar  va  regionlarda  ham  shundan  turagentlik  bo‘limlari  ochadi. 
Bir-biriga  o‘xshash  holda  ular  murakkab  sotuvchi  chiqarish  tarmoqlarini  hosil 
qiladi. 
Turoperatorlar  va  turagentlar  hamkorligi  har  ikkala  tomonga  manfaat 
keltiradi. Turoperatorda mavjud tarmoqlangan kontragentlik tarmog‘i unga turistik 
safarlarni sotish hajmini o‘stirishga imkon beradi, yangi bozorga chiqadi, jumladan 
chiqish  turizmining  provinsial  bozoriga  kirib  boradi.  Bu  bilan  o‘z  xodimlarini 
ta’minlash  harajatlarini,  ijara  binolarini,  ularni  uskunalarini  tejaydi.  O‘z  navbatida 
turagent  safarlarni  oxirgi  iste’molchisiga  sotib  bergani  uchun  vositachiligiga 
komission  mukofat  oladi.  Uning  hajmi  odatda  sotilgan  turistik  mashulot  bahosiga 
nisbatan  foiz  hisobida  aniqlanadi  va  10  %  ni  tashkil  qiladi.  U  ko‘paytirilishi  ham 
mumkin  (masalan,  kelishilgan  hajmdan  ko‘proq  turistik  xizmat  sotilganda). 
Komission mukofat turagentlikning asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. 
Ulgurji  va  chakana  turistik  firmalar  o‘zaro  munosabatlarda  hollarda  mayda 
ulgurji  savdogarlar  o‘rtakashlik  qilishadi.  Ular  odatda  bir  hudud  doirasida  harakat 
qilishadi.  Markazlashgan  holda  mamlakatning  va  xorijiy  turoperatorlarning 
safarlarini sotib olishadi va ularni mahalliy kichik turagentliklarga sotishadi. Ularga 
odatda yirik ulgurjichilar xizmat ko‘rsatishmaydi. An’anaviy mayda ulgurji turistik  
firmalar  va  turagentliklar  sotish  bo‘yicha  o‘zlarining  mayda  taqsimlovchi 
agentliklarini  tuzishadi.  Ular  idorada  ishlashmaydi,  bevosita  aholi  guruhlari  va 
shaxsan induvidlar bilan ishlaydi. O‘z qarindosh-urug‘lari, tanishlari orasidan mijoz 
topadilar.  Tavsiyalar  bilan  uylarga,  xizmat  joylarga  jamoat  muassasalariga 
boradilar. Psixologlar turli xil reklamalar, e’lonlar, takliflar chaqiriqlarga qaraganda 
kishi do‘stiga, uning so‘zlariga ko‘proq ishonishini allaqachon aniqlashgan. Xuddi 
shunday  turistik  safarga  da’vat  etuvchi  reklama,  e’lon,  shoirlardan  ko‘ra 
turagentning mijoz huzuriga kelib, safarga taklif etishi ko‘proq samara beradi. 
Yaxshi    va  uddaburon  agent  –  turistik  mahsulotlarni  sotish  barcha 
bug‘inlarida  muvaffaqiyat  garovidir.  Turistik  firmalarni  nomzod  tanlash  va  ularni 
o‘qitishga alohida e’tibor berishi boisi ham shu. Testlarning murakkab tizimi ularga 
da’vogarning professional yaroqligini baholashga imkon beradi. 
Agent bir qator zaruriy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular ichida eng muhimi 
qat’iyatlik,  notanish  kishiga  qo‘rqmasdan  murojaat  qilish,  xushmuomilalik, 
topqirlik,  suhbatda  ishonch  muhitini  yarata  olish  qobiliyati,  istarasi  issiqlik, 
ishonchlik va halollik hisoblanadi.  
Agentlar  tayyorlash  yapon  maktablarida  noyob  nazorat  testi  mavjud: 
agentlikka nomzod shaharning odamlar gavjum joyiga chiqib qo‘shiq aytadi, ovozi, 
musiqiy eshitish qobiliyati, bori-yo‘qligi, xatto matnni bilmasligi ahamiyati yo‘q. 
Testdan  o‘tgan  nomzodlar,  savdo  agentlarini  professional  o‘qitish 
markazlariga  yuboriladi.  U  yerda  turistik  mahsulotlar  bilan  tanishtiriladi,  xorijiy 
safarlarga jalb etilib, tanishtiriladi. Xullas agentga ishbilarmonlik va samimiy xulq-
atvor bilan mijozni o‘z taklifiga ko‘ndirish uchun barcha zarur hislatlar singdirilib, 
ko‘nikma  va  malaka  hosil  qildiriladi.  O‘qish  tugaganidan  keyin  unga  tegishli 
hujjatlar  va  metodik  materiallar  beriladi,  sinov  muddati  bilan  ish  taqdim  etiladi. 
Uning  bilan  turistik  firma  bilan  kelishilgan  shartlarda  hamkorlik  qilish  to‘g‘risida 
agentlik bitimi shaklida shartnoma tuziladi. 

---

                      
221