O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish xududiy boshqarmasi pastdarg’om

MUDDATLI HARBIY XIZMATCHILAR VA SHARTNOMA BO‘YICHA HARBIY XIZMATCHILARNING POGONLARI

Rezervdagi, zaxiradagi yoki iste’fodagi fuqarolarning harbiy unvoniga tegishli «rezervdagi», «zaxiradagi» yoki «iste’fodagi» so‘zlari qo‘shiladi. Serjantlar harbiy unvoniga qo‘shin yoxud xizmat turlarining nomlanishi qo‘shilmaydi. Harbiy bilim yurtida tahsil olayotgan harbiy xizmatchilar, ofitserlar harbiy unvonga ega bo‘lmaganlar — kursantlar, harbiy unvonga ega bo‘lganlar esa tinglovchilar, deb nomlanadi. Harbiy bilim yurtiga kirgunga qadar, harbiy unvonga ega bo‘lmagan yoxud askar, matros harbiy unvoniga ega bo‘lgan fuqarolarga o‘qishga qabul qilish vaqtida «Kursant» harbiy unvoni beriladi. Harbiy bilim yurtiga kirgunga qadar berilgan harbiy unvonlar saqlanib qoladi. Harbiy xizmatchilarning harbiy kiyim-kechak va farqlovchi nishonlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Harbiy xizmatchilar, shuningdek, harbiy yig‘inlarga jalb etilgan harbiy xizmatga majburlar harbiy unvoni va qo‘shin turini farqlovchi nishonlari (5-rasm) bo‘lgan harbiy kiyim-kechakda yuradilar. Harbiy kiyim-kechakda yurish qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi tomonidan belgilanadi. Harbiy kiyimda yurish huquqiga ega bo‘lmagan fuqarolar harbiy xizmatchilarning kiyim-kechaklarini kiyib va farqlovchi nishonlarni taqib yurishi taqiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari harbiy xizmatchilari kiyim formalari bo‘lib, ushbu formalarida shaxsiy harbiy unvonlarni farqlay oladigan belgilaridan iborat bo‘ladi. Bu belgilar pogonlar, petlitsalar, ko‘krak nishonlari, qo‘l yengi belgilar, bosh kiyimdagi belgilari, shim kiyimidagi belgilardan iborat bo‘ladi. Boshliqlar va bo‘ysunuvchilar. Kattalar va kichiklar. To‘g‘ridan

to‘g‘ri va bevosita boshliqlarning huquqlari va majburiyatlari O‘z xizmati maqomi va harbiy unvoniga ko‘ra, ayrim harbiy xizmatchilar boshqalarga nisbatan boshliq yoxud bo‘ysunuvchi bo‘lishi mumkin. Boshliq vaziyatni har tomonlama baholashdan kelib chiqqan holda yolg‘iz o‘zi qaror qabul qilish, qonun va harbiy nizomlarning talablariga qat’iy muvofiq ravishda buyruqlar berishi va ularning bajarilishini talab qilish huquqiga egadir. Buyruqlarning muhokama etilishiga yo‘l qo‘yilmaydi, bo‘ysunmaslik yoki buyruqni bajarmaslik harbiy jinoyat hisoblanadi. Bo‘ysunuvchi boshliqning buyruqlarini so‘zsiz bajarishga majburdir. Agar u o‘ziga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lgan deb hisoblasa, buyruqni bajarib, keyin shikoyat qilishi mumkin. Harbiy xizmatchilar xizmat yuzasidan, hatto vaqtincha bo‘lsa ham bo‘ysundirilgan boshliqlar bevosita boshliqlar hisoblanadi. Bo‘ysunuvchiga yaqinroq bo‘lgan to‘g‘ridan to‘g‘ri boshliq bevosita boshliq, deb ataladi. Masalan, askar uchun bevosita boshliq seksiya (raschet, tank) komandiri bo‘ladi. Xizmat tartibiga asosan, to‘g‘ridan to‘g‘ri bevosita boshliqlar, askar va matroslar uchun, haqiqiy harbiy xizmatda bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi generallari, katta va kichik tarkibdagi ofitserlar, shuningdek, serjantlar va starshinalar esa, ular bir qismdagilar hisoblanadi. Bir-biriga bo‘ysunuvchi bo‘lmagan harbiy xizmatchilar majburiyatlarni birgalikda bajaradigan hollarda, ularning o‘zaro xizmat munosabatlari boshliq tomonidan belgilab qo‘yilmagan bo‘lsa, ulardan lavozimiga ko‘ra kattasi, teng mansablarda esa, harbiy unvoni bo‘yicha kattasi boshliq sanaladi. O‘z xizmat maqomi va harbiy unvoniga ko‘ra, boshqa harbiy xizmatchilarga nisbatan ularning boshlig‘i yoki bo‘ysunuvchisi sanalmagan harbiy xizmatchilar katta yoki kichik bo‘lishi mumkin. Kattalik harbiy xizmatchilarning harbiy unvoniga qarab belgilanadi. Harbiy unvoni bo‘yicha kattalar, kichik harbiy intizomning, jamoat tartibini, axloq, harbiy kiyim-kechak kiyish va askarchasiga salomlashishni bajarish qoidalarini buzgan hollarda, ulardan bu buzilishlarni bartaraf etishlarini talab qilishlari; unvoni bo‘yicha kichiklar kattalarning bunday talablarini so‘zsiz bajarishga majburdirlar.

5.2. Harbiy qadriyat qoidasi va harbiy xizmatchilarning xushmuomalaligi. Buyruq berish va uni bajarish tartibi. Komandirlar va boshqa to‘g‘ridan to‘g‘ri boshliqlarga murojaat etish qoidalari. Harbiycha salom berish Harbiy xizmatchilar bir-birlariga murojaat qilganlarida doimo og‘ir, vazmin

va xushmuomalada bo‘lishga majburdirlar. Xizmat masalalari yuzasidan birbiriga «Siz», deb murojaat etishlari lozim. Shaxsiy muomala chog‘ida harbiy unvon qo‘shin yoki xizmat turini ko‘rsatmasdan aytadi. Boshliq yoki kattaning bergan savollariga tasdiq javobi bo‘lsa, harbiy xizmatchi «Xuddi shunday», agar tasdiqsiz «Aslo yo‘q» iboralarini aytadi. Safdan tashqari paytlarda bir-birlariga murojaat etishda, harbiy xizmatchi «Rostlan» holatiga o‘tadi, bosh kiyimiga qo‘lini qadaydi. Jamoat joylarida, shuningdek, tramvayda, trolleybusda, avtobusda, metro va shaharoldi poyezdlarining vagonlarida bo‘sh turgan o‘rinlar bo‘lmagan paytda harbiy xizmatchi boshliqqa (kattaga) o‘z o‘rnini taklif etadi. Agar boshliqqa (kattaga) duch kelganda, bemalol o‘tib ketish mumkin bo‘lmasa, unda bo‘ysunuvchi (kichik) unga yo‘l berishi va salom berganicha o‘tkazib yuborishi, boshliq (katta)ning yonidan o‘tib ketish zarur bo‘lib qolganda bo‘ysunuvchi (kichik) bunga undan ijozat so‘rashi lozim. Harbiy xizmatchilar noharbiy aholiga nisbatan odob qoidalariga rioya qilishlari, yoshi katta kishilar, ayollar va bolalarga alohida e’tibor ko‘rsatishlari, fuqarolar or-nomusi va qadr-qimmatini muhofaza qilishga yordam berishlari, shuningdek, baxtsiz hodisalar, yong‘inlar va tabiiy ofatlar chog‘ida ularga

madad ko‘rsatishlari lozim. Harbiy xizmatchi qo‘lini kiyim-kechak cho‘ntaklariga tiqib yurishi, boshliq (katta)ning ishtirokida uning ruxsatisiz o‘tirishi yoki chekishi, shuningdek, ko‘chada yurib kelayotganda va bu maqsad uchun ajratilmagan joylarda chekishi man etiladi. Buyruq berish va uni bajarish tartibi Buyruq— boshliqning bo‘ysunuvchilarga qaratilgan yozma va og‘zaki farmoyishi. Komandir (boshliq)ning buyrug‘i bo‘ysunuvchilar uchun qonundir. O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari Intizom Nizomida ko‘rsatilganidek, buyruq e’tirozsiz, aniq muddatda bajarilishi darkor. Buyruq berilgan bo‘lsa, u e’tirofsiz aniq, o‘z muddatida, qanday vaziyat bo‘lishidan qat’i nazar, bajarilishi shart. Jang davrida boshliq tomonidan berilgan buyruqni e’tirofsiz, aniq va o‘z muddatida bajarish dushman ustidan g‘alaba va muvaffaqiyatlarga erishish garovidir. Qo‘shinni va qismlar komandirlarining o‘z kundalik faoliyatlari jarayonidagi alohida masalalar bo‘yicha topshiriqlari buyruq ohangida bo‘ysunuvchiga yetkaziladi. Qo‘shinning va qism komandirlarining buyruq va farmoyishlari og‘zaki tarzda, tartib-qoidaga asosan, bo‘ysunuvchilarga beriladi. Ba’zi bir vaqtlarda katta boshliq, bo‘ysunuvchining bevosita boshlig‘ini chetlab o‘tgan holatda buyruq va farmoyishlar berishi ham mumkin. Qachonki, boshliq og‘zaki buyruq yoki farmoyish bersa, bo‘ysunuvchi «Rostlan» holatini qo‘llab, buyruq yoki farmoyishni olib bo‘lgach, «Xo‘p bo‘ladi», deb javob beradi va shundan keyin uni bajaradi. Boshliq o‘zi bergan buyruqning to‘g‘ri tushunilganiga ishonch hosil qilishi zarurati bo‘lsa, uni qisqacha takrorlashni talab etishi mumkin. Harbiy xizmatchi berilgan buyruqning bajarilishi to‘g‘risida buyruqni bergan boshliqqa va o‘zining bevosita boshlig‘iga bildiruv berishga majburdir. Agar buyruqni bajarayotgan harbiy xizmatchi xizmat maqomiga ko‘ra, boshqa katta boshliqdan birinchisini bajarishga xalaqit beradigan yangi buyruq olsa, bu haqda ikkinchi buyruqni bergan boshliqqa bildiruv beradi. Va tasdiqlangan taqdirdagina oxirgisini bajaradi. Yangi buyruqni beruvchi bu haqda birinchi buyruqni bergan boshliqqa xabar qiladi. Komandirlar va boshqa to‘g‘ridan to‘g‘ri boshliqlarga murojaat etish qoidalari Bo‘ysunuvchi va kichiklar boshliq (katta)larga murojaat etish chog‘ida, ularning harbiy unvoni oldiga «o‘rtoq» so‘zini qo‘shib aytadilar. Masalan, «O‘rtoq mayor, murojaat etishga ruxsat bering». Boshliq (katta) oldida turgan harbiy xizmatchiga murojaat etish uchun boshliq (katta)dan ruxsat so‘raladi. Masalan, «O‘rtoq katta serjant, oddiy askar Normatovga murojaat qilishga ruxsat bering». Boshliqlar va kattalar xizmat taqozosi bo‘yicha bo‘ysunuvchilar (kichiklar)ga murojaat qilganda, ularning unvoni va familiyasini yoki faqat unvoni oldiga «o‘rtoq» so‘zini qo‘shib aytadi. Masalan, «Oddiy askar Òo‘ychiyev», «O‘rtoq oddiy askar». Harbiycha salom berish Harbiycha salomlashish harbiy xizmatchilarning birodarlarcha jipsligining ifodasi, o‘zaro hurmat va mushtarak madaniyatning namoyon bo‘lishi belgisi sanaladi. Barcha harbiy xizmatchilar bir-biriga duch kelganda (quvib o‘tishda) O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Saf Nizomi bilan belgilangan qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda bir-biriga salom berishga majburdir. Harbiy unvonga ko‘ra, bo‘ysunuvchilar va kichiklar birinchi bo‘lib salom beradilar. Maqomlari teng bo‘lgan paytda esa, kim o‘zini ko‘proq xushmuomala, tarbiya ko‘rgan, deb hisoblasa, o‘sha birinchi bo‘lib salom beradi. Harbiy xizmatchilar bundan tashqari, noma’lum askar qabriga; Vatan ozodligi va mustaqilligi uchun janglarda shahid bo‘lgan jangchilarning birodarlik qabristoniga; harbiy qismning Jangovar Bayrog‘iga, shuningdek, harbiy kemaga kelganda va undan jo‘nab ketayotganda Harbiy Dengiz bayrog‘iga; harbiy bo‘linmalar kuzatib borayotgan dafn marosimlariga salom berishga majburdirlar. O‘zbekiston Respublikasi Davlat Madhiyasi ijro etilayotganda, safda turgan askarlar buyruq berilmasdan «Rostlan» holatiga o‘tadilar. Vzvod komandiri va undan yuqori bo‘lganlar bundan tashqari, qo‘llarini bosh kiyimlariga qadaydilar. Safdan tashqari bo‘lgan harbiy xizmatchi Davlat Madhiyasi ijro etilayotgan paytda «Rostlan» holatiga kiradi, agar bosh kiyimi bo‘lsa, qo‘lini unga qadaydi.