O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

 
5.8. Rux elektrolitik tiklanishining amaliyoti
Elektrliz jarayonlari o‘tkazish sharoitlariga qarab zavodlar 3 guruxga 
bo‘linishlari mumkin:
1) tok zichligi 350 – 500 A/m
2
va ishlatilgan elektrolitni kislotaligi 90 – 120 
g/l H
2
SO
4
zavodlar (standart sxema); 

---

154 
2) tok zichligi 500 – 600 A/m
2
va ishlatilgan elektrolitni kislotaligi 150 – 200 
g/l H
2
SO
4
zavodlar (intensivlashgan sxema); 
3) tok zichligi 1000 A/m
2
va ishlatilgan elektrolitni kislotaligi 300 g/l H
2
SO
4
zavodlar (Teynton metodi).
Hamma zavodlarning asosiy yo‘nalishi – iloji boricha toza elektrolit bilan 
ishlash mishyak, surma va kobalt kabi aralashmalardan chuqur nisbatdan yuqori 
haroratda ishlashga imkon beradi. 
MDX davlatlarida elektrolizni 500 – 550 A/m
2
tok zichligida olib boriladi. 
Sanoat tarkibi shuni ko‘rsatadiki, tok zichligi 500 dan 700 A/m
2
gacha oshirilsa 
elektroliz vannasini unumdorligi 40% ga ko‘tariladi va nisbatlik elektr 
energiyasining sarfi faqat 6% oshadi. Iqtisodiyot tomonidan bu tadbir oqlangandir. 
Elektroliz ko‘rsatkichlarini yaxshilash uchun, ko‘pincha qo‘shimcha sifatida 
stolyar kleyi beriladi. Uning sarfi 1 t quyma ruxga 0,1 – 0,55 kg tashkil etadi. 
Qanchalik elektrolitda aralashmalar ko‘p bo‘lsa, shunga kleyni sarfi oshib boradi. 
Ammo bunda elektrolitni o‘zi kley bilan zaxarlanadi va bu tadbir cheklangan holda 
qo‘llanishi mumkin.
Elektroliz sexlariga sulfat kislota bog‘i chiqishi oldini olish uchun, 
elektrolitga ko‘pik beruvchi moddalar qo‘shiladi. Eritmani aylanmoqligi uni 
sovitish sistemasiga bog‘liqdir. Zamonaviy zavodlarda vannalan bir balandlikda 
joylashgan va neytral, tozalangan va ishlatilgan elektrolitlarni intensiv 
aylanmoqligi qo‘llaniladi. Bunday aylanmoq sistema intensiv sxemada ishlaydigan 
zavodlarda qo‘llaniladi, chunki ajralib chiqayotgan fisotsis issiqligi maxsus 
moslama bilan chiqarishga iloji yo‘q. Bu holatlarda elektrolitni markazlashtirgan 
sovutish sistemasi qo‘llaniladi. Sovutish vakuum – bo‘glanish dastgoxida 
o‘tkaziladi. 
Aylanmoq va sovutish sistemasini tanlash elektroliz tarkibiga bog‘liq. Tok 
zichligi 400-550 A/m
2
atrofida bo‘lsa bir karra aylanmoq etarlidir. Bunda elektroda 
ajralib chiqayotgan gaz eritmani qo‘shimcha aralashtiradi. 

---

155 
Elektroliz sexlarni tashkili- 
rux elektrolizni sexlari uchta asosiy bo‘limlardan 
iborat: tok berish elektroliz va katodli ruxni qayta eritish. Vannalar bir balandlikda 
o‘rnatiladi. 
Elektroliz sexini asosiy dastgoxi anod va katodli vanna, tok o‘tkazuvchi 
shishalar, elektrolitni quyish va chiqarish moslamalari va uni sovutish. Vanna 
temir betondan tayyorlanib uni ichki o‘lchamlari: uzunligi 1,5 – 3,9 m; enligi 0,8-
0,9 m; chukurligi 1,0 – 1,4 m. Vannani ichki sirti vilinlast bilan tayyorlangan. 
Vannadagi katod va anodlarning soni vannani o‘lchami va elektrodlar 
masofaga bog‘liqdir. Ko‘p zavodlarda bir xil elektrodlar aro masofa 70-80 mm.
Bu masofani kamaytirish qo‘shimcha elektrodlar joylashtirishga imkon yaratadi. 
Bu tadbir tok zichligi o‘zgarmagan holda unumdorlikni oshirishi mumkin. Faqat 
elektrodlarni o‘ta yaqinlashtirish katod va anodlarda qisqa tutashuv bo‘limiga olib 
kelishi mumkin. 
Katodlarni A 1 markali alyuminiydan tayyorlanadi. Uni eni 4-5 mm. Dendrit 
hosil bo‘lishini kamaytirish maqsadida katod, anodga nisbatdan, 20-25 mm ga 
enliroq va uzunroq qilinadi. 
Katodlarni chekkalariga rux utirmasligi uchun unga rezinali plenka 
kiydiriladi. 
Anodni ko‘pchilik zavodlarda 1 % kumushi bor, qo‘rg‘oshin eritmasidan 
yasaladi. 
Elektrolitlarni sovutish vakuum-bug‘lovchi moslamalarda o‘tkaziladi. Uni 
ishlash prinsipi: suyuqlik ustida vakuum paydo qilinadi. Buning natijasida suv 
qaynaydi va bug‘lanadi. Qolgan eritma esa bug‘lanish issiqligi natijasida 
belgilangan haroratgacha sovutiladi. 
Vannalarni elektr zanjiriga va elektrodlarni ulash sxemalari - 
sanoatda 
qo‘llaniladigan elektr to‘g‘rilagichlar kuchlanishini 550-750 V da samaradorli 
ishlaydi. Vannadagi kuchlanish 3,5-3,7 V bo‘lgani uchun, zanjirga birin-ketin 150-
200 vanna ulaniladi. Bular bir seriyani tashkil qiladi. 
Vannalar ikkilangan qator bilan ulanadi. Vannalarga eritma bilan ta’minlash 
elektroliz boshqarishida katta ahamiyatga ega. Vannaga neytral eritmani sarfi 1,5-

---

156 
4,0 l/min oralig‘ida bo‘ladi. Sulfat kislotani miqdorligi rux va kislotani molekulyar 
og‘irliklarini nisbatligidan kelib chiqadi: 
K = 1,5 (Sm – S i) g/l 
Bunda K – ishlatilgan elektrolitdagi kislotani konsentratsiyasi, g/l; 
Sn – neytral elektrolitdagi ruxning miqdorligi, g/l; 
So – ishlatilgan elektrolitdagi ruxning miqdorligi, g/l Neytral eritmani 
zichligi, asosan, undagi ruxni mikdorligiga bog‘liq. Rux eritmasini sulfat 
kislotasiga almashtirish, elektrolitni zichligini kamaytiradi. Odatda rux 
cho‘kmasini katoda o‘stirish 24 soat davom etadi. Rux katoddan qo‘l moslamalari 
yordamida ajratib olinadi. Vannadan bir paytda 5-10 katod olinadi. 
Ajratib olingan katodli rux chutkalariga kuyiladi. Katodli rux xlorli ammoniy 
ostida induksion pechda eritiladi. Xlorli ammoniyni sarfi cho‘tkali ruxni 0,5-0,6 % 
tashkil qiladi. Pechning sig‘imi -20 t, ishlab chiqish unumdorligi – 120 t/sutkada. 
Bir necha texniko-iqtisodiy ko‘rsatkichlar: 
- tokdan foydalanish – 91,2 %; 
- elektr quvvatini nisbatlik sarfi – 3010 kvt · s/t; 
- vannadagi elektr kuchlanishi, - 3,29 V; 
- ruxni isrofgarchiligi – 0,3 – 0,4 %; 
- ruxni changga o‘tish – 1,5 – 2,0 %.