O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

Temir birikmalari 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan temir-mis sulfidlardan tashqari, mis boyitmasida 
esa pirrotin Fe
7
S
8
lar uchrab turadi. Neytral yoki tiklanish atmosferasida qizitilsa, 
600
o
C dan yuqori haroratda pirit ajraladi: 
FeS
2
= FeS
2
+ ½ S
2
1000
o
C ga harorat yotganda pirit to‘liq ajraladi. O‘sha havo atmosferada temir 
sulfidi (FeS) murakkab birikma bo‘lib, deyarlik ajralmaydi. Oksidlantiruvchi 
atmosferada qizitilsa, temir sulfidlari oksid holatlariga oksidlanadi (Fe
2
O
3
gematit 
va Fe
3
O
4
– magnetit). 
Gematit 1560
o
C eriydi, lekin havo atmosferasida 1350-1380 
o
C oralig‘ida 
engil ajraladi: 
3Fe
2
O
3
= 2Fe
3
O4 + ½ O2
Magnetit murakkab kimyoviy birikma. Neytral va oksidlantiruvchi 
atmosferalarda 1590
o
Sda suyuq holatida ajralmasdan o‘tadi. 
Temir oksidi FeO (vyustit) o‘ta murakkab birikma, neytral atmosferasida 
qizitilsa umuman o‘zgarmaydi. Oksidlantiruvchi atmosferada yuqori oksid 
holatlarga oson o‘tadi – masalan magnetitga.
Mis boyitmasida mavjud bulgan rux qo‘rg‘oshin va boshqa metall 
birikmalarini o‘zgarishi qisqacha ko‘rib chiqamiz. 
Rux sulfidi ZnS qisman oksidlanadi, qisman parchalanadi, qisman esa 
reaksiyaga kirib metallik holga o‘tadi.: 
ZnS + 2ZnO = 3Zn + SO
2
Yallig‘ pechda eritishda rux jarayon mahsulotlarida quyidagiday taqsimlanadi, 
%: shteynga 45,5; gaz va changga 5,5. 

---

96 
Mis boyitmasida ko‘pincha qo‘rg‘oshin sulfidi FeS bor. Yallig‘ pechda eritish 
davrida qo‘rg‘oshin taqsimlanadi, %: 30 shteynga, 59,6 shlakga, 10,4 chang va 
gazlarga. Mis boyitmasida ko‘pincha mishyak, surma, vismut va kamyob metallar 
bor (4.1-jadval va 4.2-jadval).
4.1-jadval. 
Kimyoviy aylanishlar jarayon mahsulotlariga taqsimlanishi
Mahsulotlar 
As 
Sb 
Bi 
Shlakga 
54,2 
54,0 
7,6 
Gazga 
11,8 
16,0 
85,4 
Chiqish darajasi 
66,0 
70,0 
93,0 
Shteynga 
34,0 
30,0 
7,0 
4.2-jadval. 
Kamyob metallarning taqsimlanishi 
Mahsulotlar
Cd 
Jn 
Ge 
Te 
Se 
Te 
Shteyn 
59 
55 
33 
53 
70 
62 
Shlak 
17 
40 
54 
3 
9 
18 
Chang 
24 
5 
13 
9 
21 
20 
Jins minerallar kremnezem SiO
2
, glinozem AI
2
O
3
, kalsiy oksidi CaO va 
boshqalar, deyarli o‘zgarmagan holda, shlak tarkibiga to‘liq o‘tishadi. 
Shixta komponentlarni kimyoviy o‘zaro bog‘lanishlari - 
shixta moddalarni 
isitilishida, pechni yonbag‘rida faqat murakkab birikmalar qoladi. Oksidlardan bu 
Cu
2
O, Fe
2
O
3 
(1250
o
C gacha), Fe
3
O
4
, ZnO, PbO va jins oksidlari: kompleks 
birikmalardan esa Cu
2
O * Fe
2
O
3
va ZnO* Fe
2
O
3
; sulfidlardan FeS, ZnS, PbS. 
YAliq pechda kimyoviy o‘zgarishlar ko‘rsatilgan moddalarni o‘zaro bog‘lanishlari 
orqali o‘tadi.
Mis birikmalari quyidagi reaksiyalarga kirishishlari mumkin:
2Cu
2
O + Cu
2
S = 6Cu + SO
2
Cu
2 
O + FeS = Cu
2
S + FeO
Cu
2
O + ZnS = Cu
2
S + ZnO

---

97 
Cu
2
O + FeS = Cu
2
S + PbO 
900
o
C dan boshlab bu reaksiyalar tezlik bilan o‘tadi va natijada mis, mis 
yarim sulfidlari paydo bo‘ladi: 
Erkin mis sulfid holatiga o‘tadi.:
2Cu + FeS = Cu
2
S + Fe 
Temir oksid sulfidlar bilan quyidagi reaksiyalarga kirishishlari mumkin:
2 Fe
2
O
3
+ 7 FeS
2
= 11 FeS + 3 SO
2
10Fe
2
O
3
+FeS = 7 Fe
3
O
4
+SO
2
6 Fe
2
O
3
+ Cu
2
S = 2Cu + 4 Fe
3
O
4
+ SO
2
9 Fe
2
O
3 
+ ZnS = ZnO + 6 Fe
3
O
4 
+ SO
2 
Ushbu reaksiyalar 500-900
0
C oralig‘ida o‘tadi. Yallig‘ pechda erishishda 
shixtada sulfidlarni borligi magnetitni tiklanishga olib keladi:
3 Fe
3
O
4 
+ FeS = 10 FeO + SO
2
2 Fe
3
O
4 
+ Cu
2
S = 2 Cu + 6 FeO + SO
2
2 Fe
3
O
4 
+ ZnS = ZnO + 9FeO + SO
2
Bu raeksiyalar intensiv holatda 1170
0
C dan boshlab oqib o‘tadi. Shixtada 
kremniy dioksidini borligi bu reaksiyalarni tezroq va to‘laroq oqib o‘tishiga olib 
keladi.
Mis ferrit sulfidlar bilan reaksiyasi quyidagicha oqib o‘tishi mumkin:
3 (CuO * Fe
2
O
3
) + 2Cu
2
S = 7Cu + 2Fe
3
O
4
+ 2SO
2
5 (CuO * Fe
2
O
3
) + 2FeS = 5Cu + 4Fe
3
O
4
+ 2SO
2
Bu reaksiyalar 1100-1150
0
C larda oqib o‘tadi.
Kremniy dioksidi mavjudligidir reaksiyalar o‘tadi:
2 FeO + SiO
2
= 2FeO * SiO 
2 ZnO+SiO
2
= 2 ZnO*SiO 
2 CaO + SiO
2
= 2 CaO * SiO 
2 Fe
2
O
3
+ 3SiO
2
= 3 (2FeO * SiO
2
) + O
2
Ushbu reaksiyalarning natijasida yallig‘ pechda shteyn, shlak va texnologik 
gaz mahsulotlari paydo bo‘ladi. Bu esa yallig‘ pechda erishishning asosiy 
maqsadidir.

---

98